DiscoverMarella
Marella
Claim Ownership

Marella

Author: Radiotelevisiun Svizra Rumantscha (RTR)

Subscribed: 18Played: 1,074
Share

Description

Nus dain in cuc davos las culissas, explitgain e mettain en context, sajan quai fenomens novs, u istorgias pac enconuschentas.
340 Episodes
Reverse
Il terz Festival da la chanzun rumantscha ha lieu dals 3 - 5 d’october 2025 e cumpiglia numerusas represchentaziuns da musicistas e musicists gia bain enconuschents. Il venderdi saira pon dentant era duas bands da la Scola da musica Surselva sa preschentar, quai mintgamai cun trais chanzuns. Lur gronda sfida: quellas chanzuns ston esser rumantschas! La «Marella» ha fatg visita a las duas bands envidadas al festival: SKYLINE WALKERS e K!SS ME. En questa emissiun vegn ins a savair, pertge che las bands chantan uschiglio strusch rumantsch, da lur dubis en connex cun la schelta da chanzuns, da la sfida da chattar «coola» musica rumantscha e da la gnervusitad che crescha zic a zic.
Ina particularitad da l’Engiadina è che bunamain tut ils abitants dals vitgs han er in surnum. Dentant betg adina in num scharmant. Ils vischins d’in vitg fan beffa da quels dals vitgs vischins. E quels èn tutgads sin il viv e dattan enavos la piztgada. Uschia naschan per part denominaziuns pauc scharmantas per ils abitants e las abitantas. Ina collecziun cun tut ils surnums en Engiadina datti en furma stampada da l’Ediziun Piz: «Ils surnoms da noss cumüns».
I dat curts ubain lungs, frechs ubain flots, nauschs ubain charmants – nus tschantschain da surnums. E quels dat ei dal reminent gia da perpeten. Pli baud duvrava quai er dapli specificaziun per distinguer las persunas manegiadas, perquai che «tuts avevan num quasi tuttina, en in vitg deva quai forsa 4 schlattainas ed ils prenums purtavan tuts in d'ina sontga ubain dad in sontg», di Adalgott Berther da Rueras, che ha prendì sut la marella ils surnums da ses vitg dals onns 50. Dal «Bill Kid» al «Clau Blau» al «brassacac» - Sabrina Bundi va davos en questa Marella dal 2021 a la genesa da divers surnoms, anzi ella emprova da chattar ina furmla per far novs surnums. Perquai che: «Ils surnums èn ina part da nossa cultura», dit Daniel Badilatti da Zuoz, surnoms mussan ch'ins tutga tar la societad – quel che na porta nagin surnum, è quasi in «no-name».
El stat be quiet, piglia si il schluppet, prenda en mira la bostgaglia, nua ch’el vesa davosvart las cornas d’ina tschierva, e spetga fin che l’animal vegn ora – il det è gia pront per trair. Dentant vegn or da la bostgaglia il collega da chatscha e betg il tschierv. In schoc per il chatschader, raquinta el a nus en questa episoda da True Crime. I saja ina situaziun, nua che millisecundas decidian. Il chatschader na tira betg, sch’el n’è betg 100% segir da savair sin tge ch’el mira, ed uschia è questa situaziun ida ora bain. I dat dentant er auters cas, nua che quella situaziun finescha auter ed il collega vegn sajettà giu. Qua sa metta la dumonda tge ch’il chatschader ha vis e sch’i sa tracta d’in mazzament intenziunà u tuttina d’in accident? En la pli nova episoda da True Crime Grischun guardain nus tranter auter cun la procura publica grischuna co che tals cas che succedan durant chatscha vegnan intercurids, dentant dain nus er in sguard sin differents cas ch’èn succedids en il Grischun.
Safaris cun Jeeps per mussar la cuntrada selvadia da l’Engiadina u milliuns da kilometers per mussar dad ir cun auto. Tge fiss la vita senza istorgias e quels che raquintan ellas? Gist sch’i va per quella chaussa che ha influenzà uschè fitg la vita da nus umans ils ultims 100 onns – l’automobil. En la «Marella» da dumengia proxima laschan Flurin Denoth e Barbara Darms reviver las memorias ad in temp, cura che l’auto n’era anc betg uschè derasà en il chantun Grischun. In temp che l’automobil ha pussibilità dad ir novas vias, da vegnir independent e d’avair success cun novas ideas. Uschia raquinta Flurin Denoth per exempel da ses tat che n’è betg mo stà l’emprim ch’ha fatg la patenta d’ir cun auto en il Grischun, mabain ch’ha era gia baud vis il potenzial economic da quest nov vehichel. E Barbara Darms dat ina pitschna invista en ils passa 60 onns ch’ella mussa gia dad ir cun auto a Grischuns e Grischunas e co che l’automobil ha la fin finala pussibilità ad ella d’esser independenta.
Tge rolla gioga il conflict en l’Ucraina per l’Europa, e per la relaziun da l’Uniun europeica cun ils pajais en l’Europa da l'Ost? Sin mes viadi tras l’Europa da l’Ost da questa stad sun jau era ma dumandada: Co statti politicamain cun questa regiun – l’Europa da l’Ost? Èsi propi uschia che persunas sco Orbán e Vučić surpiglian adina dapli il timun? Sa sposta l’ost a dretga, gudognan sistems autoritars adina dapli? In discurs cun il politolog, professer ed expert per dumondas da l’Europa da l’Ost Daniel Bochsler ha gidà da metter a lieu la situaziun actuala. Ed era da midar il maletg plitost pessimistic dal svilup actual, en ina perspectiva pli positiva.
Ida Spinnler guarda enavos sin in tschientaner turbulent, sin sia vita muventada: Quella ans maina da l’uffanza sco figlia da Randulins en l’Italia, en il mund dals artists a Paris ad ina vita dira sco mamma singula cun trais uffants ils onns 1960 en Svizra. Ida Spinnler accumplescha quest onn ses 101avel anniversari. Ella guarda enavos sin in tschientaner turbulent, sin sia vita muventada: Quella ans maina da l’uffanza sco figlia da Randulins en l’Italia, en il mund dals artists a Paris ad ina vita dira sco mamma singula cun trais uffants ils onns 1960 en Svizra. «Damain che ti has, pli libra che ti es», concluda Ida Spinnler – era sche sia vita è stada tut autra che simpla. Sco uffant surviva ella il tifus, sco giuvna ina guerra e sco creschida ina vita tranter lavur, famiglia e migrenas. Uschè bain sco cun bunamain 100 onns na saja anc mai ì cun ella. Ma Ida Spinnler sa dumonda il medem mument quant vegls ch’ils umans dastgan insumma vegnir. Questa «Marella» è in panopticum tras in tschientaner or d’ina vista fitg persunala e fa las dumondas tge ch’i dovra per la fortuna e cur ch’igl è temp per ir. Questa «Marella» è vegnida realisada ed emessa l’emprima giada l’onn 2024.
En sia carriera da passa 50 onns è Corin Curschellas ida als limits ed ha mess bravamain en moviment la scena da musica rumantscha. Ella saja in’artista che haja l’abilitad da transfurmar l’entira vita en sun e tun, ha ditg il trubadur grischun Walter Lietha davart ella. Corin Curschellas, ch’è tranter auter vegnida undrada cun il Premi svizzer da musica da l’Uffizi federal da cultura l’onn 2014, è oz surtut enconuschenta per sias novas versiuns tant finas sco frestgas da chanzuns popularas tradiziunalas rumantschas. Questa «Marella» è vegnida realisada l’onn 2023, avant che Corin Curschellas è ida sin turnea da giubileum. Ella ed intginas da sias cumpognas e da ses cumpogns raquintan da sia vita da pioniera – d’ina vita per e cun la musica, da collavuraziuns sur cunfins, da viadis enturn il mund, dal dachasa e da la lingua rumantscha ed er da muments main magics.
Minimalissem liric e tut las fassettas da la passiun – quai èn ils motivs centrals da l’ovra pregnanta da la poetessa ladina Luisa Famos ch’è morta cun be 43 onns la fin da zercladur l’onn 1974. Ella era ina musicista da la lingua ed ella vala sco renovatura da la lirica rumantscha. Per quels e quellas ch’han enconuschì ella, resta ella en memoria sco dunna attractiva, sco uman da famiglia ed amia fidaivla. Quels che n’han mai entupà ella, pon tschertgar sias passidas en las poesias. Ma tgi era la dunna da Ramosch, ch’è morta uschè giuvna e ch’aveva success cun sias poesias gia durant sia vita? En questa «Marella» che fa omagi a la poetessa, vegnan a pled Iso Camartin, Flurin Caviezel, Johannes Flury, Seraina Klainguti-Famos, Göri Klainguti, Mevina Puorger, Clà Riatsch e Men Steiner. Questa «Marella» è vegnida realisada dad Esther Krättli l’onn 2014.
Tgi era quest’emprima dunna rumantscha ch’ha publitgà atgnas poesias – e quai sut il pseudonim «Clio»? Pertge èn ses diaris scrits per gronda part en talian? Tge mument da sia biografia ha fatg ch’ella è daventada ina pioniera dal moviment feministic en l’Engiadina?
L’univers da l’artista grischuna Evelina Cajacob è giughentà, subtil ed adina puspè avantgardistic. L’artista multimediala uriunda da Sumvitg è dapi decennis ina vusch impurtanta en il mund da l’art Grischun e fascinescha cun dissegns poetics e lavurs da video emfaticas. L’univers da l’artista grischuna Evelina Cajacob è giughentà, subtil ed adina puspè avantgardistic. L’artista multimediala uriunda da Sumvitg è dapi decennis ina vusch impurtanta e pregnanta entaifer il mund da l’art Grischun e fascinescha cun dissegns poetics, lavurs da video emfaticas ed in’affinitad per lavurs da maun. Tar sias lavurs las pli caracteristicas tutgan ils dissegns filigrans da rispli. L’inspiraziun prenda Cajacob savens da texturas da la natira: da guauds, tailas-filien u flurs. Ella na vul però betg simplamain mussar la bellezza dal mund. Ils dissegns restan savens imperfetgs ed abstracts, u irriteschan entras las dimensiuns che varieschan tranter pitschnas skizzas ed ovras spaziusas ch’emplainan entiras stanzas. Questa «Marella» e vegnida realisada l’onn 2020 da Donat Caduff.
Fausta Capaul ha purtà avant bundant 150 onns ils emprims turists a Breil. Ella era ina dretga pioniera: curaschusa, engaschada ed avantgardista. Questa «Marella» è vegnida realisada l’onn 2023 dad Astrid Alexandre.
Il vitget muntagnard periferic dal Puschlav, Cavaione, è pir daventà part da la Svizra avant 150 onns. Fin lura n'eran ils abitants e las abitantas betg Svizzers, ma era betg Talians – pia en ina sort terra da nagin.
Al cumenzament da questa «Marella» stat ina bara. Il corp maltractà tutga a la giuvna dunna en speranza Maria Catrina Derungs da Trun. Quest cas criminal ch’è capità avant 178 onns ha scrit istorgia – ma betg be pervi dal destin trist da la victima, mabain pervi da l’assassin. El garegia ella. Ella sa lascha surmanar. Ella vegn en speranza e pretenda ch’el maridia ella. El na vul betg, ed uschia mazza el ella. Uschia fiss raquintada la varianta la pli curta da questa istorgia tragica: in tipic femicidi – che fiss bunamain ì en emblidanza. In da blers. Ch’il num da la victima – Maria Catrina Derungs – è insumma enconuschent fin il di dad oz ha da far cun ses assassin: Giachen Condrau Spescha. Quel ha scrit istorgia sco ultima persuna ch’è vegnida stgavazzada en Grischun. E perquai ans regurdain nus dal destin da la dunna da Trun. La redactura Astrid Alexandre ha retschertgà per questa «Marella» ils fatgs ed ils motivs da quest cas criminal istoric – ensemen cun l’istoricher Martin Camenisch e l’autur Rico Tambornino ch'ha elavurà quest cas en furma litterara en sia publicaziun «Il scutinem dallas olmas». Questa «Marella» è vegnida realisada l’onn 2018.
Annemarie Schwarzenbach (1908-1942) è stada reportra da viadi, autura, fotografa, antifaschista e perditga critica dad ina societad tranter duas guerras mundialas. Avant intginas emnas è ses relasch vegnì agiuntà al register «Memory of the World» da l’UNESCO, in program ch’ha per finamira da preserv La «Marella» sa deditgescha perquai a questa figura fascinanta e rebella, quai en in monolog semifictiv ch’ans maina en il Proxim Orient, en l’USA, en l’Africa ed en differents lieus da l’Europa. Ma malgrà quests viadis era in desideri profund d’Annemarie Schwarzenbach da pudair passentar dapli temp en Engiadina: «Im Engadin, meinem ureigensten Boden, wo ich mich sicherer bewege und leichter fühle als anderswo.»
Prest betg d’imaginar. Dentant durant in quart tschientaner èsi stà scumandà d’ir cun auto en il Grischun. Uschia ch’i duvrava magari schliaziuns pragmaticas per turists e turistas che trapassavan il chantun alpin u che vulevan far qua vacanzas Ina era da laschar trair l’automobil cun chavals sco l’exempel da Scuol-Tarasp dal 1909 mussa fitg bain. Empè dals bundant 20 PS devi per ils turists motorisads be pli quatter per viagiar atras il Grischun. Ed i d’era in scumond che giudeva blera simpatia tar la populaziun grischuna. Pertge fin ch’il suveran ha abolì quest scumond ils 21 da zercladur 1925 hai duvrà diesch votaziuns. La Marella dat en vista al 100avel giubileum da l’automobil en il Grischun in sguard enavos en quest temp unic e guarda co la motorisaziun ha midà il chantun e la vita da quels che vivan là.
Prest mintgin da nus ha almain in padrin ed ina madritscha. E sche nus daventain pli tard sez padrin u madritscha, è quai in'onur ed in plaschair. Malgrà quai vegn questa incumbensa er gugent titulada sco «uffizi da la nauscha conscienza». Danunder deriva quest uffizi e co è el sa midà en il decurs dals tschientaners? Daco tschernivan ins pli baud gugent era trais madritschas e dus padrins per mintga uffant? Tge aspectativas han ozendi geniturs e spirituals envers in padrin? Tge far sche segua al plaschair e l'onur da daventar madritscha la nauscha conscienza, u sche l'uffizi da padrin sa limitescha a furnir punctualmain in bel regal? La Marella sa metta als fastizs da quest uffizi e sias tradiziuns.
1969 ha in Talian sajettà giu dus umens a Sedrun ord schigliusia. Gieri Venzin ha 20 onns pli tard retschertgà e fatg in film davart il delict. En il «True Crime Grischun» raquinta el da sias retschertgas ch'han manà el fin en la Calabria, per chattar il delinquent. Il 1969 sajetta in lavurer da la Calabria giu a Sedrun dus umens e blessa in terz grevamain. Il motiv saja stà l’onur dad el, da sia famiglia e da sia marusa. El haja numnadamain gì in’amanta a Sedrun durant il temp ch’el era là per lavurar. Formica, co ch’el vegn numnà, possedeva ina pitschna agenda, nua ch’el nudava mintga giada, cura ch’el durmiva cun la dunna «tutto bello» – per il cas che quella vegniss en speranza. Gieri Venzin, autur da film ed istoricher, ha retschertgà avant bundant 20 onns quest cas. En la pli nova episoda da «True Crime Grischun» na raquintainsa betg mo il cas, mabain discurrin era cun l’autur dal film. Gieri Venzin raquinta davart las sfidas da sias retschertgas, da ses viadi en Calabria per chattar il delinquent e co ch’el sez ha udì sco uffant ils tuns dal delict.
L’identitad da gender è insatge cumplex e la summa da numerus facturs (biologics, socials e culturals). En Svizra vivan var 150’000 persunas che sa defineschan sco «nunbinaras» e quellas na sa sentan betg pledentadas, cura ch’ins numna ellas «um» ubain «dunna». Numerusas persunas na sa reconuschan pia betg en quest sistem binar che ha dominà durant tschientaners – in sistem, nua ch’i dat sulettamain dus genders, quai che na correspunda betg a la realitad biopsicosociala. Ma sco adina: cun grondas midadas socialas sa mida era nossa lingua! Ozendi s’etableschan adina dapli pleds che gidan a francar e render visiblas questas identitads da gender: nunbinar, genderfluid, transgender, queer etc. Ma era noss verbs, adjectivs e pronoms ston savens vegnir adattads, sch’ins vul gendrar, qvd. sch’ins vul duvrar ina lingua che reflectescha e pledenta l’umanitad en tut sias fassettas.
L’um da fatschenta da San Murezzan Martin Staub (50) vegn chattà ils 30 da settember 2003 en in lai da sang sin ses bain d’allevar chavals a la Côte d’Azur.
loading
Comments (1)

Pieder Schwarz

🔎

Jun 29th
Reply