Claim OwnershipPrzySłowie
Subscribed: 14Played: 523
Subscribe
© Copyright Polskie Radio S.A.
Description
Przy kawie, przy herbacie, przy okazji, przy obcych i znajomych – każda rozmowa jest inna. A gdyby tak spotkać się przy słowie? Porozmawiać o jego sile, smaku i brzmieniu. O tym, które słowa lubimy, a których chcemy unikać; o języku, który nas otacza, i naszym stosunku do niego. Do rozmowy na te tematy zapraszam osoby, dla których język jest narzędziem pracy, partnerem i przyjacielem w codziennym życiu. Do usłyszenia - Mateusz Adamczyk. Nowe odcinki od poniedziałku do czwartku. #slowa #jezyk #przyslowie
188 Episodes
Reverse
Dlaczego odrzucając czyjeś zaloty "dajemy komuś kosza"? Ma to związek z dawnymi zwyczajami, kiedy to osobę, która popełniła jakiś występek, wstawiano do przypominającego klatkę kosza i wystawiano publicznie na pośmiewisko. Takim upokorzeniem było też odrzucenie ze strony ukochanej osoby, łączące się ze wstydem. Wyjaśniamy też skąd w naszym języku wzięły się inne frazeologizmy oznaczające "danie kosza", takie jak "dać komuś czarną polewką" lub "arbuza".
Młodzieżowe słowo roku 2025 zostało wybrane. A zwycięzcą okazał się czasownik "szponcić" i towarzyszący mu rzeczownik "szpont". Co oznaczają te oraz inne słowa, które pojawiły się w plebiscycie? Opowiada o tym Bartek Chaciński, członek jury w plebiscycie na młodzieżowe słowo roku, dziennikarz tygodnika "Polityka".
Zbliża się reforma ortografii. Od stycznia 2026 roku niektóre zasady ulegną zmianie. Rada Języka Polskiego zmieniła jednak zdanie w kwestii jednej z planowanych modyfikacji - tej dotyczącej nazw geograficznych. Jak zatem zapisać poprawnie nazwę tytułowego półwyspu i innych miejsc na mapie?
Dziś kilka słów o odmianie rzeczowników takich jak "tłuszcz" czy "materac" bo nawet w reklamach telewizyjnych pojawiają się błędy językowe związane z ich odmianą. Warto więc pamiętać, że należy unikać "tłuszczów", a nie "tłuszczy" zwierzęcych. A czy reklama sklepu brzmiąca "Królestwo materacy" jest poprawna? A może powinna brzmieć "Królestwo materaców"?
Potoczne słowo "zagwozdka" pochodzi z języka rosyjskiego i pierwotnie oznaczało zatyczkę lub korek, co dało początek jego metaforycznemu znaczeniu: trudność, przeszkoda czy komplikacja. W zajmujemy się też rusycyzmami w języku polskim, które uważane są za błędy językowe.
Znamy już zwycięzcę Plebiscytu na Młodzieżowym Słowem Roku 2025. Decyzją internautów zostało nim słowo: "szponcić". Tego określenia używa się w celu wyrażenia dezaprobaty ("robić coś niewłaściwego, złego, szkodliwego, igrać z czymś, wygłupiać się, cwaniaczyć") lub podziwu ("robić coś ciekawego, szalonego, organizować coś, flirtować"). Skąd wzięła się popularność tego słowa i jakie jest jego pochodzenie oraz czy jest to słowo nowe?
Kiedy nagle znajdujemy się w sytuacji, w której za późno jest na reakcję i zmiany używamy związku frazeologicznego "obudzić się z ręką w nocniku”. Wywodzi się on z dawnego sposobu załatwiania potrzeb fizjologicznych, kiedy w mieszkaniach brakowało toalet i korzystano z nocników. Jeśli ktoś zapomniał schować nocnika pod łóżko, mógł się nieoczekiwanie obudzić z ręką w tym naczyniu i wtedy było już za późno na reakcję. A skąd się wzięły słowa: "mocz" i "kupa" oraz czy mają coś wspólnego ze słowami "mokry" i "skupienie"?
Dlaczego "woda", dlaczego "piąta" (lub "siódma" czy "dziesiąta") i dlaczego "po kisielu"? Nie chodzi tu o znamy nam kisiel, a o specjalną potrawę z zakwasu - "kisiel" i "kisić" językowo leżą blisko siebie. Synonimem "piątej wody po kisielu" jest staropolskie określenie "pociotek", którego nie należy mylić z wujem czy stryjem. Warto też wiedzieć, skąd wzięła się też sama... "ciocia".
"Ślepy" to współcześnie obraźliwe określenie człowiek niewidomego. Więc dlaczego słowo "ślepia" to określenie oczu, które wszak służą do patrzenia i... widzenia? Genezy tego słowatrzeba poszukać w czasach prasłowiańskich... A skąd się wzięło słowo "głuchy" i czy ma coś wspólnego z... "zalepianiem"?
"Wieprzowinia" to mięso wieprza, "wołowina" - wołu, "cielęcina" - cielaka... Więc skąd się wzięło słowo "słonina", które wcale nie oznacza mięsa słonia? "Słonina" pochodzi od słowa "słony". Dawniej aby zakonserwować mięso nacierano je solą. Tak było też w przypadku wieprzowego kawałka tłuszczy, które do dziś nazywane jest słoniną. A skąd się wzięło słowo "rosół"?
Neuroróżnorodność, neurotypowość i neuroatypowość - to słowa, które powoli przebijają się do naszej społecznej świadomości. Czym są te zjawiska i jak wpływają na naszą komunikację? O tym właśnie rozmawiam z Matyldą Kozakiewicz - psycholożką i psychotraumatolożką.
Czuć duch imprezowania! Odpowiadamy na pytania dotyczące słów ze świata ziemskich rozrywek. Pierwsze z nich to "bimber" i... - jak się okazuje - niełatwo wskazać jednoznacznie pochodzenie tej nazwy. Tropy sięgają m.in. żargonu złodziejskiego i łaciny. Z kolei pochodzenia słowa "dyskoteka" prowadzi... prosto do Francji.
Przygląda się słowom nominowanym w tegorocznej edycji plebiscytu na Młodzieżowe Słowo Roku. Finał akcji dopiero przed nami, jednak już teraz próbujmy zrozumieć, co znaczy tuff, slay, sigma, sześć-siedem i wiele innych. Skąd biorą się w polszczyźnie nowe zwroty i jak kształtuje się młodomowa?
Mówiąc, że ktoś "witał się z gąską" mamy na myśli osobę, która przeliczyła się z siłami i będąc blisko celu nie zauważyła niebezpieczeństwa. To powiedzenie ma swoje korzenie w twórczości Adama Mickiewicza i bajce "Lis i kozioł". A skąd się wzięła "kobyłka u płota"? Tu źródeł należy szukać w XVII-wiecznej opowieści...
Wyraz "szmat" ma najprawdopobniej korzenie w białoruskim "szmatać" czyli mocno szarpać. W ten sposób można oderwać spory kawałek czegoś i dlatego kiedyś słowo "szmat" oznaczało dużą część czegoś. Później nazywano tak kawałek materiału - najczęściej zniszczonego - stąd wziął się wyraz "szmata"... A skąd w języku polskim wzięły się takie określenia jak "kopa lat" czy "nudy na pudy"?
Te dwa słowa w ostatnich dniach wielokrotnie pojawiało się w przestrzeni publicznej. W tym odcinku sięgamy m.in. do "Leksykonu Wiedzy Wojskowej" wyjaśnia podobieństwa i różnice w zakresie znaczeniowym obu pojęć.
Skoro używamy przymiotnika "niechlujny", to dlaczego nie mówimy "chlujny"? I jakie wobec tego jest językowe przeciwieństwo niechlujności? Dawniej mówiono "chludzić" czyli czyścić, robić porządek. Stąd już całkiem blisko do "schludnego", który funkcjonuje do dziś. Podobna nielogiczność występuje w przypadku "beznadziejnie" - "nadziejnie" nie przechodzi nam dziś przez gardło...
Dlaczego dłuższy o rok dzień nazywamy przestępnym? Czy ma to jakiś związek z "przestępstwem"? Nasi przodkowie mówiąc "przestępny" mieli na myśli to, co "przestąpiono" czyli pominięto. A że 29 lutego pojawia się w kalendarzu tylko raz na 4 lata, to ten dzień nazywano "przestępnym". Później określenie to rozszerzyło się na cały miesiąc oraz rok. Sprawdzamy też czy używając uznawanego za żartobliwe słowa "kradziej" (a nie "złodziej"), popełniamy błąd językowy...
Omawiane przez nas wyrazy - konsolacja, stypa i poczesne - mają związek z obrzędami pogrzebowymi. Skąd się wzięły w naszym języku i co oznaczają oraz czy oznaczają to samo, czy też różne obrzędy. Dowiadujemy się także cóż to takiego jest... tryzna.
Szczery czyli czysty, przejrzysty i bez domieszek. Mamy zatem w polszczyźnie "szczerą prawdę", "szczere złoto" i "szczery" jako przymiotnik opisujący ludzi nie ukrywający swoich zamiarów. Spotykamy też osoby "prawe", którym językowo blisko do prawdy, czasem przytafiaja się nam "krzywdy", których językowe pochodzenie również wyjaśniamy w tym odcinku.
Comments
Download from Google Play
Download from App Store
United States