De 11 stemmen van Srebrenica

Zoran wordt in 1994 geboren in Prijedor, tijdens de oorlog dus. Maar daar krijgt hij weinig van mee. Een aantal jaar later besluiten zijn ouders alsnog naar Nederland te gaan, vanwege de gevolgen van de oorlog die nog altijd voelbaar waren. Elke zomer gaan ze terug naar Bosnië en al op jonge leeftijd begint Zoran vragen te stellen. Wat is er gebeurd met het multi-etnische Joegoslavië waar iedereen samen leefde? Hoe kan het dat hij opgroeide met bijna alleen Serven om zich heen? Op het internet vindt hij andere antwoorden dan wanneer hij met zijn familie hierover praat. In zijn derde jaar van de opleiding journalistiek, gaat hij op reportagereis naar Prijedor. Zoran wil weten: waarom zwijgt deze stad over de oorlogsmisdaden en de genocide? Ontkenning en verheerlijking zijn de laatste fasen in het genocideproces en dat is ook 30 jaar na Srebrenica nog niet voorbij. In zijn werk als journalist gaat Zoran voorbij de heersende narratieven en waarschuwt hij voor het zwart-wit denken waar we ook in Nederland in vervallen. Want als we elkaar niet meer als mens zien, zullen er genocides blijven plaatsvinden.

Als klein meisje zit Elma met gespitste oren stiekem te luisteren naar de verhalen van haar ouders over de oorlog. De verhalen komen regelmatig naar boven in gezelschap van familie en vrienden. Als Elma later naar de kunstacademie gaat, begint ze dieper te graven in dat oorlogsverleden. Ze verbeeldt de verhalen van haar familie in haar schilderijen en opent daarmee ook weer nieuwe deuren. Met haar kunst maakt ze de oorlog bespreekbaar en reconstrueert ze herinneringen voor degenen die het moeilijk vinden woorden te geven aan de verschrikkingen die ze hebben meegemaakt.  Elma zelf herinnert zich er niets van. Ze was nog maar een baby van 6 maanden oud, toen de VN ‘safe area’ Žepa, het stadje waar haar ouders met haar en haar broertje wonen, werd aangevallen.  Het is dan 27 juli 1995, twee weken na de val van Srebrenica. Door een combinatie van factoren, vindt er in Žepa geen herhaling van Srebrenica plaats. Hoewel alle burgers gedeporteerd worden, volgt er geen massamoord zoals in Srebrenica. Duizenden mensen worden gered van de dood. Maar Žepa is na de oorlog nooit meer geworden wat het ooit was.

Toen de oorlog in Mostar uitbrak, zat Ines bij haar opa en oma. Haar ouders en haar broertje woonden op een steenworp afstand in dezelfde stad, maar de frontlinie scheidde hen zo’n twee jaar van elkaar. Ines’ broertje vroeg via brieven om eten, omdat ze aan de andere kant zoveel honger hadden en Ines breidde een muts voor haar vader, zodat hij het niet koud zou hebben aan de frontlinie. Ines komt uit een familie van mensen met allerlei verschillende achtergronden. Haar vader, die half Kroatisch, half Servisch is, besloot zich aan te sluiten bij het Bosnische leger. Niet omdat hij wilde vechten, maar omdat hij het multi-etnische Bosnië wilde verdedigen. Uiteindelijk realiseerde hij zich dat dit land, wat hij kende uit zijn jeugd, niet terug zou komen. Hij besluit samen met zijn gezin te vluchten, om zijn kinderen een toekomst te geven.  De nationalisten konden de familie van Ines niet verdelen, maar de oorlog heeft er wel toe geleid dat ze nu verspreid over de wereld wonen. En Ines mist haar oma nog elke dag.

Terwijl de meeste mensen in Bosnië en Herzegovina de oorlog niet zagen aankomen, had Fahro als politieman door dat het mis zou gaan. Van de ene op de andere dag werd het politiebureau waar hij werkte overgenomen door Serven. Hij vluchtte naar het nabijgelegen Srebrenica en maakte samen met andere lokale politiemannen een plan om verzet te organiseren. Lange tijd lukte het ze weerstand te bieden tegen de Bosnisch Servische troepen. Als Srebrenica door de VN wordt aangewezen als veilig gebied, wordt het wat rustiger op de frontlinie. Maar uiteindelijk valt Srebrenica en vlucht Fahro samen met 15.000 anderen door de bossen naar veilig gebied. Een tocht van een week, waarbij hij continu te maken krijgt met beschietingen, hinderlagen en extreme honger en dorst. Hij overleeft het, maar duizenden anderen, onder wie zijn broer, niet.

Stiekem luisterde de 8-jarige Azemina mee met de volwassenen en ze merkte: er is iets mis. Maar dat haar zorgeloze leven van de ene op de andere dag veranderde in een horrorfilm, kon ze niet bevatten. Ruim drie jaar zat ze met haar familie vast in Srebrenica, dat afgesloten was van water en elektriciteit, waar bijna geen eten en medicijnen waren en de stad werd continu aangevallen. Toen de VN-militairen kwamen werd het iets rustiger. Maar uiteindelijk werd de stad ingenomen door Bosnisch Servische troepen. Azemina werd met haar moeder, broertje en andere familieleden gedeporteerd. Haar vader vluchtte door de bossen.Tijdens de angstige momenten zei haar moeder elke keer tegen haar kinderen: vasthouden en nooit loslaten.

Toen Nick Ismir, zijn huidige partner, in 2008 tegen het lijf liep in een cafe in Nederland, had hij nooit kunnen denken dat hij nu met een verzameling aan honden en katten in een huis in Bosnië zou zitten. De schrijver en theatermaker heeft zijn leven gewijd aan het doorvertellen van de verhalen over de Bosnische genocide. Dat deed hij onder andere in een theatervoorstelling over Ismir, die jarenlang in belegerd Sarajevo zat en uiteindelijk via de tunnel kon ontsnappen. Ook al heeft hij zelf de oorlog niet meegemaakt, door het aanhoren van de verhalen is Nick getuige geworden en draagt hij een stukje van de pijn van de mensen om zich heen.

Višegrad, een oude stad met een iconische brug over de Drina. Maar na de genocide is deze prachtige plek voor altijd getekend door gruwelijke misdaden. Esmir was 12 jaar toen hij in 1992 moest vluchten. Hij neemt ons mee naar zijn ‘mahala’, de wijk waar hij opgroeide. Het is nog hetzelfde, maar toch is alles anders. De mensen met wie hij opgroeide zijn er niet meer. Ze zijn verdreven of vermoord. Een stad die je stad niet meer is, dat is het Višegrad van Esmir. En terwijl we daar rondlopen, proberen we woorden te vinden voor wat hier gebeurd is.

Goran Trkulja is opgegroeid in Banja Luka, Bosnië. Hij is begin 30 en werkt als journalist als daar de oorlog begint. Hij schrijft over de misdaden die gepleegd worden, maar krijgt vervolgens een telefoontje waarin hij met de dood wordt bedreigd. Hij is toch immers een Serf? Dan hoor je je eigen volk te steunen is de boodschap. Maar Goran wil niet meewerken aan deze propaganda en besluit met zijn jonge gezin naar Nederland te vluchten. Daar doet hij onder andere verslag van de vele rechtszaken van het Joegoslaviëtribunaal. De moordpartijen in Višegrad confronteren hem met de vraag hoe je als journalist in hemelsnaam verslag kunt doen van zulke gruwelijkheden.

In april 1992 wordt Bratunac, vlakbij Srebrenica, als een van de eerste steden in Bosnië aangevallen en ingenomen door Servische troepen. Safet Delić wordt samen met zo’n 800 mannen opgesloten in een kleine gymzaal van de plaatselijke school. Drie dagen en twee nachten wordt Safet hier mishandeld en tot drie keer toe staat hij voor een vuurpeloton. Hij overleeft het, maar draagt deze zware geschiedenis nog altijd op zijn schouders mee. Hij vertelt er vaak over tegen zijn zoon Nedim, die dit soort verhalen bijna als normaal is gaan zien en zijn vader helpt dit moeilijke verhaal naar buiten te brengen.

Pamela Habibović is 18 als ze alleen thuis is en voor het laatst de stem van haar vader hoort. Ze heeft hem dan al meer dan drie jaar niet gezien, omdat zij, haar moeder en haar zusje aan het begin van de oorlog naar Nederland zijn gevlucht. Via een haperende telefoonverbinding zegt haar vader dat de situatie in Srebrenica er slecht uitziet, maar dat Pamela zich geen zorgen hoeft te maken. ‘Het komt wel goed.’ Maar het kwam niet goed. Hamdija Habibović is een van de 8372 slachtoffers van de genocide van Srebrenica.

Om te begrijpen wat er in 1995 in Srebrenica is gebeurd, nemen we je mee terug naar het begin van de oorlog en naar de andere kant van het land Bosnië en Herzegovina, naar Prijedor. Satko Mujagić vertelt over hoe hij als 20-jarige in het concentratiekamp Omarska belandde, een van de honderden kampen die tijdens de oorlog werden opgezet. Mensen worden gemarteld, uitgehongerd en gedood. Satko overleeft deze periode ternauwernood, maar veel van zijn klasgenoten, vrienden en buren niet. Hij eert hen, door hun namen te blijven noemen.

Dertig jaar geleden werd Srebrenica onder de voet gelopen door het Bosnisch-Servische leger. In vijf dagen tijd werden meer dan 8.000 mensen vermoord en duizenden gedeporteerd. Veel gevluchte Bosniërs vonden hun thuis in Nederland. De afgelopen jaren lag de focus vooral op de Nederlandse blauwhelmen die aanwezig waren bij de val van Srebrenica. Maar wie zijn de Bosnische Nederlanders die deze geschiedenis met zich meedragen? In De 11 stemmen van Srebrenica gaan journalist en Balkanexpert Marjolein Koster en genocide-deskundige en Srebrenica-overlevende Alma Mustafić op zoek naar hun verhalen. Hoe leef je verder met een oorlogsverleden in een maatschappij die jouw geschiedenis niet kent of begrijpt? En wat kunnen wij leren als we écht naar hen luisteren?  Een productie van Marjolein Koster, Alma Mustafić en OVT (VPRO) voor NPO Radio 1. Mede mogelijk gemaakt o.a. door het Mondriaan Fonds en de gemeente Utrecht.