DiscoverMarella
Marella
Claim Ownership

Marella

Author: Radiotelevisiun Svizra Rumantscha (RTR)

Subscribed: 18Played: 1,062
Share

Description

Nus dain in cuc davos las culissas, explitgain e mettain en context, sajan quai fenomens novs, u istorgias pac enconuschentas.
336 Episodes
Reverse
Safaris cun Jeeps per mussar la cuntrada selvadia da l’Engiadina u milliuns da kilometers per mussar dad ir cun auto. Tge fiss la vita senza istorgias e quels che raquintan ellas? Gist sch’i va per quella chaussa che ha influenzà uschè fitg la vita da nus umans ils ultims 100 onns – l’automobil. En la «Marella» da dumengia proxima laschan Flurin Denoth e Barbara Darms reviver las memorias ad in temp, cura che l’auto n’era anc betg uschè derasà en il chantun Grischun. In temp che l’automobil ha pussibilità dad ir novas vias, da vegnir independent e d’avair success cun novas ideas. Uschia raquinta Flurin Denoth per exempel da ses tat che n’è betg mo stà l’emprim ch’ha fatg la patenta d’ir cun auto en il Grischun, mabain ch’ha era gia baud vis il potenzial economic da quest nov vehichel. E Barbara Darms dat ina pitschna invista en ils passa 60 onns ch’ella mussa gia dad ir cun auto a Grischuns e Grischunas e co che l’automobil ha la fin finala pussibilità ad ella d’esser independenta.
Tge rolla gioga il conflict en l’Ucraina per l’Europa, e per la relaziun da l’Uniun europeica cun ils pajais en l’Europa da l'Ost? Sin mes viadi tras l’Europa da l’Ost da questa stad sun jau era ma dumandada: Co statti politicamain cun questa regiun – l’Europa da l’Ost? Èsi propi uschia che persunas sco Orbán e Vučić surpiglian adina dapli il timun? Sa sposta l’ost a dretga, gudognan sistems autoritars adina dapli? In discurs cun il politolog, professer ed expert per dumondas da l’Europa da l’Ost Daniel Bochsler ha gidà da metter a lieu la situaziun actuala. Ed era da midar il maletg plitost pessimistic dal svilup actual, en ina perspectiva pli positiva.
Ida Spinnler guarda enavos sin in tschientaner turbulent, sin sia vita muventada: Quella ans maina da l’uffanza sco figlia da Randulins en l’Italia, en il mund dals artists a Paris ad ina vita dira sco mamma singula cun trais uffants ils onns 1960 en Svizra. Ida Spinnler accumplescha quest onn ses 101avel anniversari. Ella guarda enavos sin in tschientaner turbulent, sin sia vita muventada: Quella ans maina da l’uffanza sco figlia da Randulins en l’Italia, en il mund dals artists a Paris ad ina vita dira sco mamma singula cun trais uffants ils onns 1960 en Svizra. «Damain che ti has, pli libra che ti es», concluda Ida Spinnler – era sche sia vita è stada tut autra che simpla. Sco uffant surviva ella il tifus, sco giuvna ina guerra e sco creschida ina vita tranter lavur, famiglia e migrenas. Uschè bain sco cun bunamain 100 onns na saja anc mai ì cun ella. Ma Ida Spinnler sa dumonda il medem mument quant vegls ch’ils umans dastgan insumma vegnir. Questa «Marella» è in panopticum tras in tschientaner or d’ina vista fitg persunala e fa las dumondas tge ch’i dovra per la fortuna e cur ch’igl è temp per ir. Questa «Marella» è vegnida realisada ed emessa l’emprima giada l’onn 2024.
En sia carriera da passa 50 onns è Corin Curschellas ida als limits ed ha mess bravamain en moviment la scena da musica rumantscha. Ella saja in’artista che haja l’abilitad da transfurmar l’entira vita en sun e tun, ha ditg il trubadur grischun Walter Lietha davart ella. Corin Curschellas, ch’è tranter auter vegnida undrada cun il Premi svizzer da musica da l’Uffizi federal da cultura l’onn 2014, è oz surtut enconuschenta per sias novas versiuns tant finas sco frestgas da chanzuns popularas tradiziunalas rumantschas. Questa «Marella» è vegnida realisada l’onn 2023, avant che Corin Curschellas è ida sin turnea da giubileum. Ella ed intginas da sias cumpognas e da ses cumpogns raquintan da sia vita da pioniera – d’ina vita per e cun la musica, da collavuraziuns sur cunfins, da viadis enturn il mund, dal dachasa e da la lingua rumantscha ed er da muments main magics.
Minimalissem liric e tut las fassettas da la passiun – quai èn ils motivs centrals da l’ovra pregnanta da la poetessa ladina Luisa Famos ch’è morta cun be 43 onns la fin da zercladur l’onn 1974. Ella era ina musicista da la lingua ed ella vala sco renovatura da la lirica rumantscha. Per quels e quellas ch’han enconuschì ella, resta ella en memoria sco dunna attractiva, sco uman da famiglia ed amia fidaivla. Quels che n’han mai entupà ella, pon tschertgar sias passidas en las poesias. Ma tgi era la dunna da Ramosch, ch’è morta uschè giuvna e ch’aveva success cun sias poesias gia durant sia vita? En questa «Marella» che fa omagi a la poetessa, vegnan a pled Iso Camartin, Flurin Caviezel, Johannes Flury, Seraina Klainguti-Famos, Göri Klainguti, Mevina Puorger, Clà Riatsch e Men Steiner. Questa «Marella» è vegnida realisada dad Esther Krättli l’onn 2014.
Tgi era quest’emprima dunna rumantscha ch’ha publitgà atgnas poesias – e quai sut il pseudonim «Clio»? Pertge èn ses diaris scrits per gronda part en talian? Tge mument da sia biografia ha fatg ch’ella è daventada ina pioniera dal moviment feministic en l’Engiadina?
L’univers da l’artista grischuna Evelina Cajacob è giughentà, subtil ed adina puspè avantgardistic. L’artista multimediala uriunda da Sumvitg è dapi decennis ina vusch impurtanta en il mund da l’art Grischun e fascinescha cun dissegns poetics e lavurs da video emfaticas. L’univers da l’artista grischuna Evelina Cajacob è giughentà, subtil ed adina puspè avantgardistic. L’artista multimediala uriunda da Sumvitg è dapi decennis ina vusch impurtanta e pregnanta entaifer il mund da l’art Grischun e fascinescha cun dissegns poetics, lavurs da video emfaticas ed in’affinitad per lavurs da maun. Tar sias lavurs las pli caracteristicas tutgan ils dissegns filigrans da rispli. L’inspiraziun prenda Cajacob savens da texturas da la natira: da guauds, tailas-filien u flurs. Ella na vul però betg simplamain mussar la bellezza dal mund. Ils dissegns restan savens imperfetgs ed abstracts, u irriteschan entras las dimensiuns che varieschan tranter pitschnas skizzas ed ovras spaziusas ch’emplainan entiras stanzas. Questa «Marella» e vegnida realisada l’onn 2020 da Donat Caduff.
Fausta Capaul ha purtà avant bundant 150 onns ils emprims turists a Breil. Ella era ina dretga pioniera: curaschusa, engaschada ed avantgardista. Questa «Marella» è vegnida realisada l’onn 2023 dad Astrid Alexandre.
Il vitget muntagnard periferic dal Puschlav, Cavaione, è pir daventà part da la Svizra avant 150 onns. Fin lura n'eran ils abitants e las abitantas betg Svizzers, ma era betg Talians – pia en ina sort terra da nagin.
Al cumenzament da questa «Marella» stat ina bara. Il corp maltractà tutga a la giuvna dunna en speranza Maria Catrina Derungs da Trun. Quest cas criminal ch’è capità avant 178 onns ha scrit istorgia – ma betg be pervi dal destin trist da la victima, mabain pervi da l’assassin. El garegia ella. Ella sa lascha surmanar. Ella vegn en speranza e pretenda ch’el maridia ella. El na vul betg, ed uschia mazza el ella. Uschia fiss raquintada la varianta la pli curta da questa istorgia tragica: in tipic femicidi – che fiss bunamain ì en emblidanza. In da blers. Ch’il num da la victima – Maria Catrina Derungs – è insumma enconuschent fin il di dad oz ha da far cun ses assassin: Giachen Condrau Spescha. Quel ha scrit istorgia sco ultima persuna ch’è vegnida stgavazzada en Grischun. E perquai ans regurdain nus dal destin da la dunna da Trun. La redactura Astrid Alexandre ha retschertgà per questa «Marella» ils fatgs ed ils motivs da quest cas criminal istoric – ensemen cun l’istoricher Martin Camenisch e l’autur Rico Tambornino ch'ha elavurà quest cas en furma litterara en sia publicaziun «Il scutinem dallas olmas». Questa «Marella» è vegnida realisada l’onn 2018.
Annemarie Schwarzenbach (1908-1942) è stada reportra da viadi, autura, fotografa, antifaschista e perditga critica dad ina societad tranter duas guerras mundialas. Avant intginas emnas è ses relasch vegnì agiuntà al register «Memory of the World» da l’UNESCO, in program ch’ha per finamira da preserv La «Marella» sa deditgescha perquai a questa figura fascinanta e rebella, quai en in monolog semifictiv ch’ans maina en il Proxim Orient, en l’USA, en l’Africa ed en differents lieus da l’Europa. Ma malgrà quests viadis era in desideri profund d’Annemarie Schwarzenbach da pudair passentar dapli temp en Engiadina: «Im Engadin, meinem ureigensten Boden, wo ich mich sicherer bewege und leichter fühle als anderswo.»
Prest betg d’imaginar. Dentant durant in quart tschientaner èsi stà scumandà d’ir cun auto en il Grischun. Uschia ch’i duvrava magari schliaziuns pragmaticas per turists e turistas che trapassavan il chantun alpin u che vulevan far qua vacanzas Ina era da laschar trair l’automobil cun chavals sco l’exempel da Scuol-Tarasp dal 1909 mussa fitg bain. Empè dals bundant 20 PS devi per ils turists motorisads be pli quatter per viagiar atras il Grischun. Ed i d’era in scumond che giudeva blera simpatia tar la populaziun grischuna. Pertge fin ch’il suveran ha abolì quest scumond ils 21 da zercladur 1925 hai duvrà diesch votaziuns. La Marella dat en vista al 100avel giubileum da l’automobil en il Grischun in sguard enavos en quest temp unic e guarda co la motorisaziun ha midà il chantun e la vita da quels che vivan là.
Prest mintgin da nus ha almain in padrin ed ina madritscha. E sche nus daventain pli tard sez padrin u madritscha, è quai in'onur ed in plaschair. Malgrà quai vegn questa incumbensa er gugent titulada sco «uffizi da la nauscha conscienza». Danunder deriva quest uffizi e co è el sa midà en il decurs dals tschientaners? Daco tschernivan ins pli baud gugent era trais madritschas e dus padrins per mintga uffant? Tge aspectativas han ozendi geniturs e spirituals envers in padrin? Tge far sche segua al plaschair e l'onur da daventar madritscha la nauscha conscienza, u sche l'uffizi da padrin sa limitescha a furnir punctualmain in bel regal? La Marella sa metta als fastizs da quest uffizi e sias tradiziuns.
1969 ha in Talian sajettà giu dus umens a Sedrun ord schigliusia. Gieri Venzin ha 20 onns pli tard retschertgà e fatg in film davart il delict. En il «True Crime Grischun» raquinta el da sias retschertgas ch'han manà el fin en la Calabria, per chattar il delinquent. Il 1969 sajetta in lavurer da la Calabria giu a Sedrun dus umens e blessa in terz grevamain. Il motiv saja stà l’onur dad el, da sia famiglia e da sia marusa. El haja numnadamain gì in’amanta a Sedrun durant il temp ch’el era là per lavurar. Formica, co ch’el vegn numnà, possedeva ina pitschna agenda, nua ch’el nudava mintga giada, cura ch’el durmiva cun la dunna «tutto bello» – per il cas che quella vegniss en speranza. Gieri Venzin, autur da film ed istoricher, ha retschertgà avant bundant 20 onns quest cas. En la pli nova episoda da «True Crime Grischun» na raquintainsa betg mo il cas, mabain discurrin era cun l’autur dal film. Gieri Venzin raquinta davart las sfidas da sias retschertgas, da ses viadi en Calabria per chattar il delinquent e co ch’el sez ha udì sco uffant ils tuns dal delict.
L’identitad da gender è insatge cumplex e la summa da numerus facturs (biologics, socials e culturals). En Svizra vivan var 150’000 persunas che sa defineschan sco «nunbinaras» e quellas na sa sentan betg pledentadas, cura ch’ins numna ellas «um» ubain «dunna». Numerusas persunas na sa reconuschan pia betg en quest sistem binar che ha dominà durant tschientaners – in sistem, nua ch’i dat sulettamain dus genders, quai che na correspunda betg a la realitad biopsicosociala. Ma sco adina: cun grondas midadas socialas sa mida era nossa lingua! Ozendi s’etableschan adina dapli pleds che gidan a francar e render visiblas questas identitads da gender: nunbinar, genderfluid, transgender, queer etc. Ma era noss verbs, adjectivs e pronoms ston savens vegnir adattads, sch’ins vul gendrar, qvd. sch’ins vul duvrar ina lingua che reflectescha e pledenta l’umanitad en tut sias fassettas.
L’um da fatschenta da San Murezzan Martin Staub (50) vegn chattà ils 30 da settember 2003 en in lai da sang sin ses bain d’allevar chavals a la Côte d’Azur.
L’um da fatschenta da San Murezzan Martin Staub (50) vegn chattà ils 30 da settember 2003 en in lai da sang sin ses bain d’allevar chavals a la Côte d’Azur. Sco ch’i para è el vegnì assassinà là en sia chasa a moda brutala, durant ch’insatgi è rut en. En il rom da las inquisiziuns chatta la polizia dentant indizis ch’insatgi haja planisà il murdraretsch. Las retschertgas mussan che perditgas n’han betg ditg la vardad ed alibis èn vegnids inventads. Quest cas da «True Crime» vegn raquintà en duas parts. En la segunda part raquinta il figl da l’um assassinà, Silvio Staub, co che la famiglia è ida enturn cun il schabetg. Per la famiglia è il murdraretsch stà in schoc. I saja stà in temp difficil. La segunda part vegn emessa en il Radio Rumantsch ils 18 da matg 2025. Ins po dentant tadlar gia ussa tut las episodas sin rtr.ch/truecrime.
Il victory-day è il di da la victoria dals alliads sur la Germania dals nazis. Cun la capitulaziun da la Wehrmacht tudestga è a fin la Segunda Guerra mundiala en l'Europa. En il Grischun è ils 8 da matg 1945 stà in di sco blers auters, cun ina normalitad dalunsch dals champs da guerra. E tuttina ha la guerra laschà ses fastizs er en nossas vals per las Grischunas ed ils Grischuns, e quai durant 5 onns, 8 mais e 7 dis. Pli ch'ina giada era la guerra avanzada fin davant porta, spetgava la Svizra da vegnir assaglida proximamain – e lura aveva puspè tschessà il privel da guerra acut. Tar il mintgadi da quella giada tutgavan da tuttas sorts temas, ch'èn ids en emblidanza. Per exempel il plan «Wahlen» e ses raziunament da las vivondas, u ils Polacs internads en il Grischun. U era co che tschients da fugitivs èn vegnids sur il cunfin a Martina en l'Engiadina, ed han survegnì albiert en la chasa da scola a Scuol. Questa «Marella» lascha reviver istorgias emblidadas e commoventas che han muventà e fatschentà avant 80 onns. L'emissiun è ina repetiziun ed è vegnida realisada ed emessa l’emprima giada avant tschintg onns.
Che tezzar in uffant n’è betg adina uschè intuitiv, romantic e simpel, quai san bleras mammas ord atgna experientscha. Persuenter datti strusch in tema ch’occupa ina dunna ch’è vegnida da frestg mamma uschè fitg sco quel dal dar latg. Ch’ins sa prepara sch’ins è en speranza surtut sin la naschientscha e ch’il temp suenter ha plitost segunda prioritad, e che tezzar in uffant n’è betg adina uschè intuitiv, romantic e simpel, quai san bleras mammas mettain ord atgna experientscha. Persuenter datti strusch in tema ch’occupa ina dunna ch’è vegnida da frestg mamma uschè fitg sco quel dal dar latg. En questa Marella udin nus da las experientschas da trais dunnas ch'han tuttas gì sias sfidas cun il dar latg. Sfidas che bleras dunnas pudessan enconuscher u che pudessan inscuntrar mammas frestgas. Nus udin d’ina mamma ch'ha tezzà sur plirs onns. Lura d’ina mamma ch'avess gugent tezzà, ma che n'aveva betg avunda latg. E d’ina mamma ch’è sa decidida sapientiv encunter il dar latg. L’experientscha da la mamma ch’ha gì ina istorgia da tezzar sco or dal cudesch, manca sapientiv. Persuenter vegnan a pled ina cussegliadra da dar latg ed ina istoricra che mettan a lieu l’in u l’auter fatg e mitus. Questa Marella duess dar in'invista en quai che pudess spetgar en quella rusna naira suenter il di X da la naschientscha.
La primavaira è arrivada e cun ella era er ils splerins en il venter – almain tar intginas ed intgins. L’amur ha savens il num d’esser insatge giuvenil, viv e passiunà. Ma l’amur po era esser calma, profunda e po dar confiert – ed ella n’enconuscha nagina vegliadetgna. Sche persunas s’inamureschan da nov en la vegliadetgna, pon ellas sentir ina segunda primavaira. La nova «Marella» raquinta l’istorgia da dus pèrins che han emprendì d’enconuscher in l’auter suenter esser stads divorziads: Mathilda Derungs ed Alois Carisch da Glion e Karin Luzio-Kopp da Savognin e Roland Guntli da Cunter. Plinavant lascha ella era vegnir a pled Jacqueline Hindelang che sa fatschenta intensivamain cun l’amur en la vegliadetgna.
loading
Comments (1)

Pieder Schwarz

🔎

Jun 29th
Reply