Marella

Nus dain in cuc davos las culissas, explitgain e mettain en context, sajan quai fenomens novs, u istorgias pac enconuschentas.

«La distopia ma para pli autentica che l’utopia»

Questa emissiun è l’emprima part da l’audioficziun New World da Nadine Hosang. Avant dus onns ha Ivo Bärtsch (head of drama al Lyceum Alpinum Zuoz) incumbensà sia anteriura scolara da scriver in text per la tribuna. Oriundamain avess quai stuì daventar in text positiv, mo Nadine Hosang è sa laschada inspirar da quai ch’ella observa en il mund: mirs, ingiustias socialas ed economicas, guerras, etc. Uschia è New World daventà in text plitost distopic, dentant tuttina cun in messadi da speranza. Il punct da partenza da la ficziun raquintada en questa «Marella» è il suandant: Nus ans chattain en la Svizra dal 2040. La naziun vegn regida da l’intelligenza artifiziala Elvezia che controllescha e regulescha patratgs, emoziuns ed il mintgadi da la populaziun. Tuts e tuttas en Svizra vivan ina vita facila e monotona, pertge che la Svizra fa part dals pajais che sa chattan dadens in grond mir che separa l’umanitad en persunas che vivan dadens e talas che (sur)vivan dador il mir. Il 2024 è New World vegnì mussà en ina versiun tudestga. Per l’ultim Festival Travers ha Andrea Urech translatà il text en puter, e questa versiun è la basa da questa audioficziun creada cun scolaras e scolars dal Lyceum Alpinum Zuoz.

11-14
29:48

Il schurnalissem rumantsch ier ed oz

As imaginai: il temp senza internet, senza telefonin en giaglioffa e senza medias socialas en il chau. Uschia era il mund l’onn 1978, quel onn ch’ina runda illustra dad umens impurtants è sa chattada sin invit dal Radio Rumantsch per discutar davart la pressa rumantscha. Per tadlar lur decleraziuns impetuusas e lungas èsi propi da sa laschar en sin il sun e tun d’in auter temp, d’in auter millenni. Tuttina chatt’ins parallelas cun il mund rumantsch odiern e cun la rolla dal schurnalissem en quel. Tgeninas discuta la «Marella» cun David Truttmann, il schefredactur da la Fundaziun Medias Rumantschas FMR. El è persvadì: il schurnalissem en rumantsch è pli impurtant che mai.

11-07
32:44

True Crime Filisur – #9 Il cas tragic da l’ustiera Paula Roth

Bellaluna, ils 19 d’avrigl 1988: Paula Roth vegn assassinada a moda brutala. Cun 11 cuntelladas è l’ustiera vegnida chattada en il suler da sia ustaria. Prontas eran duas Coca-Colas ch’ella vuleva servir – tranter auter a ses agen morder. Igl è in’istorgia che tracta da misteris zuppads e dad in’engurdientscha da daners ch’ha la finala manà a la mort tragica da l’ustiera Paula Roth. Ils auturs, Gion Caviezel e Fabia Caduff, raquintan da l’omicidi tragic da Paula Roth – la dunna ch’è daventada ina legenda a Filisur – e tge regurdanzas dal cas ch’èn restadas 37 onns pli tard a las abitantas ed als abitants da Filisur.

11-01
01:00:44

Il «Magliacudeschs» sin dieta?

En il «Magliacudeschs» discurra Esther Krättli cun giasts davart l’onn litterar 2025. Tgi che persequitescha il manaschi litterar rumantsch ha magari constatà che plitost paucs cudeschs novs èn vegnids edids quest onn. È quai propi uschia? Sche gea, nua èn ils cudeschs rumantschs? Stuain nus metter il «Magliacudeschs» sin dieta? Cun questas ed autras dumondas essan nus ids tar la Chasa editura rumantscha, nus avain visità ina libraria che venda cudeschs rumantschs e nus avain discurrì cun in expert da litteratura. Giasts en la Marella questa giada: Nadina Derungs, Katrin Tissi e Rico Valär.

10-25
23:52

200 onns Braille – in’invenziun geniala

Louis Braille ha inventà il 1825 sco scolar da 16 onns la scrittira da puncts. In alfabet che resguarda l’ortografia, l’interpuncziun e perfin ils accents franzos. En sia nova scrittira èsi pussaivel da scriver ils bustabs cun be sis puncts. A Turitg datti la Biblioteca svizra per persunas tschorvas, per persunas impedidas da la vesida e per persunas ch’han difficultads da leger (SBS). Maximalmain 300 cudeschs pon vegnir transcrits mintg’onn. Ed i dovra maschinas spezialas per stampar tals cudeschs. Malgrà las pussaivladads tecnicas modernas d’audio èsi tuttina impurtant da pudair leger, di Thomas Moser ch’è correctur tar la SBS e sez tschorv. «Pudair leger cun Braille è extrem impurtant. Quai distgargia er l’udida.» Ed el di vinavant:  «Sch’jau n’avess betg la scrittira da Braille fiss jau analfabet, lura na pudess jau betg scriver.»

10-20
32:58

Return a Jerusalem – suenter 24 onns

Igl è la stad 2001. Be schlantsch ed optimissem va la studenta Chatrina Gaudenz a Jerusalem. Ella ha survegnì in stipendi per l’universitad Mount Scopus – ma lura rebelleschan ils Palestinais en la segunda intifada ed a New York crodan las turs schumellinas. Chatrina Gaudenz ha da turnar. Intginas da sias impressiuns da quella giada parta ella en la Marella «Gerusalem scuffuonda» dals 14 d’october 2001. Dapi lura n’ha il conflict en il Proxim Orient betg perdì actualitad – anzi. Raschun avunda, da discurrer anc ina giada cun Chatrina Gaudenz, ch’è uss reverenda a Turitg. En la Marella actuala «Return a Jerusalem – 24 onns suenter» raquinta la scienziada da religiun cun punct central giudaissem da las experientschas existenzialas dal 2001, da la rolla da quellas per sia vita e co ch’ella emprova anc uss da promover il dialog e la convivenza.

10-11
53:26

«Baby-Bust Grischun» – Cura ch’il regress daventa ina sfida

Tge schessas Vus, sch’i naschiss quest onn sulet in uffant en Vossa vischnanca? E quai suenter che l’onn avant èn er be trais naschids. Cunzunt sche Vus sa regurdais anc vi dals onns ch’i deva mintg’onn anc 20 e dapli naschientschas cun be in zic dapli avdants ed avdantas. Als Tuatschins e Tuatschinas fa quai bain quitads ed han era ina tscherta tema, manegia l’anteriur scolast ed archivar communal Tarcisi Hendry ch’enconuscha anc fitg bain ils temps sco scolast dals onns 1970 cun gronds classas. Dentant Tujetsch n’è betg l’unica vischnanca en il Grischun che senta il regress d’uffants, il uschenumnà «baby-bust». L’onn passà hai dà uschè paucs uffants sco mai ils ultims 50 onns en il Grischun e la populaziun crescha il mument be pli pervia da la migraziun. Dentant quant alarmanta è la situaziun en il Grischun? Pertge faschain nus adina pli paucs pops e poppas? E tge munta quai per il chantun e las vischnancas? Respostas datti en la Marella.

10-03
37:27

«Il public na vegn bain betg a bittar tomatas!»

Il terz Festival da la chanzun rumantscha ha lieu dals 3 - 5 d’october 2025 e cumpiglia numerusas represchentaziuns da musicistas e musicists gia bain enconuschents. Il venderdi saira pon dentant era duas bands da la Scola da musica Surselva sa preschentar, quai mintgamai cun trais chanzuns. Lur gronda sfida: quellas chanzuns ston esser rumantschas! La «Marella» ha fatg visita a las duas bands envidadas al festival: SKYLINE WALKERS e K!SS ME. En questa emissiun vegn ins a savair, pertge che las bands chantan uschiglio strusch rumantsch, da lur dubis en connex cun la schelta da chanzuns, da la sfida da chattar «coola» musica rumantscha e da la gnervusitad che crescha zic a zic.

09-25
36:35

«Dad asens, scurchets e buzzibaus»

Ina particularitad da l’Engiadina è che bunamain tut ils abitants dals vitgs han er in surnum. Dentant betg adina in num scharmant. Ils vischins d’in vitg fan beffa da quels dals vitgs vischins. E quels èn tutgads sin il viv e dattan enavos la piztgada. Uschia naschan per part denominaziuns pauc scharmantas per ils abitants e las abitantas. Ina collecziun cun tut ils surnums en Engiadina datti en furma stampada da l’Ediziun Piz: «Ils surnoms da noss cumüns».

09-19
51:12

Da Buzzis e Babsis – surnums en il Grischun

I dat curts ubain lungs, frechs ubain flots, nauschs ubain charmants – nus tschantschain da surnums. E quels dat ei dal reminent gia da perpeten. Pli baud duvrava quai er dapli specificaziun per distinguer las persunas manegiadas, perquai che «tuts avevan num quasi tuttina, en in vitg deva quai forsa 4 schlattainas ed ils prenums purtavan tuts in d'ina sontga ubain dad in sontg», di Adalgott Berther da Rueras, che ha prendì sut la marella ils surnums da ses vitg dals onns 50. Dal «Bill Kid» al «Clau Blau» al «brassacac» - Sabrina Bundi va davos en questa Marella dal 2021 a la genesa da divers surnoms, anzi ella emprova da chattar ina furmla per far novs surnums. Perquai che: «Ils surnums èn ina part da nossa cultura», dit Daniel Badilatti da Zuoz, surnoms mussan ch'ins tutga tar la societad – quel che na porta nagin surnum, è quasi in «no-name».

09-12
32:36

True Crime Chatscha – #8 accident tragic u tuttina dapli

El stat be quiet, piglia si il schluppet, prenda en mira la bostgaglia, nua ch’el vesa davosvart las cornas d’ina tschierva, e spetga fin che l’animal vegn ora – il det è gia pront per trair. Dentant vegn or da la bostgaglia il collega da chatscha e betg il tschierv. In schoc per il chatschader, raquinta el a nus en questa episoda da True Crime. I saja ina situaziun, nua che millisecundas decidian. Il chatschader na tira betg, sch’el n’è betg 100% segir da savair sin tge ch’el mira, ed uschia è questa situaziun ida ora bain. I dat dentant er auters cas, nua che quella situaziun finescha auter ed il collega vegn sajettà giu. Qua sa metta la dumonda tge ch’il chatschader ha vis e sch’i sa tracta d’in mazzament intenziunà u tuttina d’in accident? En la pli nova episoda da True Crime Grischun guardain nus tranter auter cun la procura publica grischuna co che tals cas che succedan durant chatscha vegnan intercurids, dentant dain nus er in sguard sin differents cas ch’èn succedids en il Grischun.

09-04
54:57

Rodas che midan vitas: Istorgias da dus pioniers grischuns

Safaris cun Jeeps per mussar la cuntrada selvadia da l’Engiadina u milliuns da kilometers per mussar dad ir cun auto. Tge fiss la vita senza istorgias e quels che raquintan ellas? Gist sch’i va per quella chaussa che ha influenzà uschè fitg la vita da nus umans ils ultims 100 onns – l’automobil. En la «Marella» da dumengia proxima laschan Flurin Denoth e Barbara Darms reviver las memorias ad in temp, cura che l’auto n’era anc betg uschè derasà en il chantun Grischun. In temp che l’automobil ha pussibilità dad ir novas vias, da vegnir independent e d’avair success cun novas ideas. Uschia raquinta Flurin Denoth per exempel da ses tat che n’è betg mo stà l’emprim ch’ha fatg la patenta d’ir cun auto en il Grischun, mabain ch’ha era gia baud vis il potenzial economic da quest nov vehichel. E Barbara Darms dat ina pitschna invista en ils passa 60 onns ch’ella mussa gia dad ir cun auto a Grischuns e Grischunas e co che l’automobil ha la fin finala pussibilità ad ella d’esser independenta.

08-28
40:38

«Europa – co vinavant ?»

Tge rolla gioga il conflict en l’Ucraina per l’Europa, e per la relaziun da l’Uniun europeica cun ils pajais en l’Europa da l'Ost? Sin mes viadi tras l’Europa da l’Ost da questa stad sun jau era ma dumandada: Co statti politicamain cun questa regiun – l’Europa da l’Ost? Èsi propi uschia che persunas sco Orbán e Vučić surpiglian adina dapli il timun? Sa sposta l’ost a dretga, gudognan sistems autoritars adina dapli? In discurs cun il politolog, professer ed expert per dumondas da l’Europa da l’Ost Daniel Bochsler ha gidà da metter a lieu la situaziun actuala. Ed era da midar il maletg plitost pessimistic dal svilup actual, en ina perspectiva pli positiva.

08-22
31:01

Ida Spinnler: «Ina dunna – in tschientaner»

Ida Spinnler guarda enavos sin in tschientaner turbulent, sin sia vita muventada: Quella ans maina da l’uffanza sco figlia da Randulins en l’Italia, en il mund dals artists a Paris ad ina vita dira sco mamma singula cun trais uffants ils onns 1960 en Svizra. Ida Spinnler accumplescha quest onn ses 101avel anniversari. Ella guarda enavos sin in tschientaner turbulent, sin sia vita muventada: Quella ans maina da l’uffanza sco figlia da Randulins en l’Italia, en il mund dals artists a Paris ad ina vita dira sco mamma singula cun trais uffants ils onns 1960 en Svizra. «Damain che ti has, pli libra che ti es», concluda Ida Spinnler – era sche sia vita è stada tut autra che simpla. Sco uffant surviva ella il tifus, sco giuvna ina guerra e sco creschida ina vita tranter lavur, famiglia e migrenas. Uschè bain sco cun bunamain 100 onns na saja anc mai ì cun ella. Ma Ida Spinnler sa dumonda il medem mument quant vegls ch’ils umans dastgan insumma vegnir. Questa «Marella» è in panopticum tras in tschientaner or d’ina vista fitg persunala e fa las dumondas tge ch’i dovra per la fortuna e cur ch’igl è temp per ir. Questa «Marella» è vegnida realisada ed emessa l’emprima giada l’onn 2024.

08-17
49:29

«Mintgatant pens jau: Come on, Corin, fai patgific!»

En sia carriera da passa 50 onns è Corin Curschellas ida als limits ed ha mess bravamain en moviment la scena da musica rumantscha. Ella saja in’artista che haja l’abilitad da transfurmar l’entira vita en sun e tun, ha ditg il trubadur grischun Walter Lietha davart ella. Corin Curschellas, ch’è tranter auter vegnida undrada cun il Premi svizzer da musica da l’Uffizi federal da cultura l’onn 2014, è oz surtut enconuschenta per sias novas versiuns tant finas sco frestgas da chanzuns popularas tradiziunalas rumantschas. Questa «Marella» è vegnida realisada l’onn 2023, avant che Corin Curschellas è ida sin turnea da giubileum. Ella ed intginas da sias cumpognas e da ses cumpogns raquintan da sia vita da pioniera – d’ina vita per e cun la musica, da collavuraziuns sur cunfins, da viadis enturn il mund, dal dachasa e da la lingua rumantscha ed er da muments main magics.

08-10
46:06

Luisa Famos: «Eu sun naschüda suot il sulai d’avuost»

Minimalissem liric e tut las fassettas da la passiun – quai èn ils motivs centrals da l’ovra pregnanta da la poetessa ladina Luisa Famos ch’è morta cun be 43 onns la fin da zercladur l’onn 1974. Ella era ina musicista da la lingua ed ella vala sco renovatura da la lirica rumantscha. Per quels e quellas ch’han enconuschì ella, resta ella en memoria sco dunna attractiva, sco uman da famiglia ed amia fidaivla. Quels che n’han mai entupà ella, pon tschertgar sias passidas en las poesias. Ma tgi era la dunna da Ramosch, ch’è morta uschè giuvna e ch’aveva success cun sias poesias gia durant sia vita? En questa «Marella» che fa omagi a la poetessa, vegnan a pled Iso Camartin, Flurin Caviezel, Johannes Flury, Seraina Klainguti-Famos, Göri Klainguti, Mevina Puorger, Clà Riatsch e Men Steiner. Questa «Marella» è vegnida realisada dad Esther Krättli l’onn 2014.

07-31
42:15

La poetessa pioniera Clementina Gilly

Tgi era quest’emprima dunna rumantscha ch’ha publitgà atgnas poesias – e quai sut il pseudonim «Clio»? Pertge èn ses diaris scrits per gronda part en talian? Tge mument da sia biografia ha fatg ch’ella è daventada ina pioniera dal moviment feministic en l’Engiadina?

07-24
46:23

Sumsumar, sfruschar e sautar – l’univers dad Evelina Cajacob

L’univers da l’artista grischuna Evelina Cajacob è giughentà, subtil ed adina puspè avantgardistic. L’artista multimediala uriunda da Sumvitg è dapi decennis ina vusch impurtanta en il mund da l’art Grischun e fascinescha cun dissegns poetics e lavurs da video emfaticas. L’univers da l’artista grischuna Evelina Cajacob è giughentà, subtil ed adina puspè avantgardistic. L’artista multimediala uriunda da Sumvitg è dapi decennis ina vusch impurtanta e pregnanta entaifer il mund da l’art Grischun e fascinescha cun dissegns poetics, lavurs da video emfaticas ed in’affinitad per lavurs da maun. Tar sias lavurs las pli caracteristicas tutgan ils dissegns filigrans da rispli. L’inspiraziun prenda Cajacob savens da texturas da la natira: da guauds, tailas-filien u flurs. Ella na vul però betg simplamain mussar la bellezza dal mund. Ils dissegns restan savens imperfetgs ed abstracts, u irriteschan entras las dimensiuns che varieschan tranter pitschnas skizzas ed ovras spaziusas ch’emplainan entiras stanzas. Questa «Marella» e vegnida realisada l’onn 2020 da Donat Caduff.

07-19
25:51

Fausta Capaul – la dunna ch’ha lantschà il turissem a Breil

Fausta Capaul ha purtà avant bundant 150 onns ils emprims turists a Breil. Ella era ina dretga pioniera: curaschusa, engaschada ed avantgardista. Questa «Marella» è vegnida realisada l’onn 2023 dad Astrid Alexandre.

07-10
42:42

Ni Svizzers, ni Talians – ils furbazs da Cavaione

Il vitget muntagnard periferic dal Puschlav, Cavaione, è pir daventà part da la Svizra avant 150 onns. Fin lura n'eran ils abitants e las abitantas betg Svizzers, ma era betg Talians – pia en ina sort terra da nagin.

07-06
43:53

Pieder Schwarz

🔎

06-29 Reply

Recommend Channels