આ અધ્યાયમાં, મહર્ષિ ચ્યવન અને ભક્તરાજ પ્રહલાદના મિલન દ્વારા 'તીર્થ'ના સાચા અર્થને ઉજાગર કરવામાં આવ્યો છે. ચ્યવન ઋષિ સમજાવે છે કે સાચું તીર્થ કોઈ ભૌગોલિક સ્થળ નહીં, પણ શુદ્ધ અને નિર્મળ મન છે, કારણ કે મનની શુદ્ધિ વિના કોઈપણ યાત્રા વ્યર્થ છે. આ જ્ઞાનથી પ્રેરિત થઈને, પ્રહલાદ પોતાના દૈત્ય-અનુયાયીઓ સાથે સાચી આધ્યાત્મિક યાત્રાએ નૈમિષારણ્ય જવા નીકળે છે.
આ અધ્યાયમાં, વિજયના અહંકારથી ઋષિ નારાયણ પણ ચિંતિત થઈ જાય છે, જે જોઈને રાજા જનમેજય ધર્મના અસ્તિત્વ પર જ નિરાશ થઈ જાય છે. ત્યારે વ્યાસજી પરમ સત્ય ઉજાગર કરતાં કહે છે કે આખી સૃષ્ટિ જ અહંકારમાંથી જન્મી હોવાથી, મુક્તિ તેને મારવામાં નહીં, પરંતુ તેના પ્રત્યે સતત જાગૃત રહીને અલિપ્ત રહેવામાં છે.
જ્યારે કામદેવ અને અપ્સરાઓ નર-નારાયણના તપને ભંગ કરવા આવે છે, ત્યારે ઋષિઓ ક્રોધથી શ્રાપ આપવાને બદલે પોતાની તપસ્યાની શક્તિથી અત્યંત સુંદર 'ઉર્વશી'નું સર્જન કરે છે. આ દિવ્ય સર્જનને જોઈને અપ્સરાઓનો અહંકાર ઓગળી જાય છે અને તેઓ શરણાગતિ સ્વીકારે છે, જે સાબિત કરે છે કે સાચો વિજય વિનાશમાં નહીં, પણ સર્જન અને કરુણામાં છે.
આ અધ્યાયમાં, નર-નારાયણની કઠોર તપસ્યાથી ભયભીત થયેલા દેવરાજ ઇન્દ્ર તેમને ભ્રષ્ટ કરવા માટે લાલચ અને ભયના માયાવી શસ્ત્રોનો ઉપયોગ કરે છે, પરંતુ નિષ્ફળ જાય છે. અંતે, ઇન્દ્ર પોતાનું અંતિમ અસ્ત્ર, કામદેવ અને અપ્સરાઓને મોકલે છે, જેઓ ઋષિઓની અડગ સાધનાને પડકારવા ગંધમાદન પર્વત તરફ પ્રયાણ કરે છે.
આ અધ્યાયમાં રાજા જનમેજય ધર્મના અસ્તિત્વ પર જ પ્રશ્ન ઉઠાવે છે, કારણ કે દેવતાઓ અને મહાપુરુષો પણ સ્વાર્થ માટે છળનો માર્ગ અપનાવતા દેખાય છે. વ્યાસજી માયા અને અહંકારના ગૂઢ રહસ્યને ખોલતા સમજાવે છે કે સાચો ધર્મ બાહ્ય કર્મકાંડમાં નહીં, પરંતુ મનની શુદ્ધિ અને નિઃસ્વાર્થ સત્યના પાલનમાં રહેલો છે.
આ અધ્યાયમાં, મહર્ષિ વ્યાસ વસુદેવ-દેવકીના કષ્ટો પાછળના પૂર્વજન્મના રહસ્યો ખોલે છે. જાણો કેવી રીતે ઋષિ કશ્યપના (વસુદેવ) લોભને કારણે મળેલા વરુણદેવના શ્રાપ અને બહેન અદિતિ (દેવકી) પ્રત્યેની દિતિની ઈર્ષ્યામાંથી જન્મેલા શ્રાપે ભેગા મળીને દેવકીના પુત્રશોક અને કારાવાસના ભાગ્યનું નિર્માણ કર્યું. આ કથા કર્મના અટલ નિયમ અને એક નાની ભૂલના ગંભીર પરિણામોને ઉજાગર કરે છે.
મહર્ષિ વ્યાસ જનમેજયના ગહન પ્રશ્નોના ઉત્તરમાં બ્રહ્માંડના સર્વોપરી નિયમ - 'કર્મ' ના સિદ્ધાંતનું વર્ણન કરે છે. તેઓ ગર્ભવાસના કષ્ટોનું વર્ણન કરી પ્રશ્ન ઉઠાવે છે કે પરમાત્મા સ્વેચ્છાએ આવું દુઃખ શા માટે સ્વીકારે, અને સંકેત આપે છે કે વસુદેવ-દેવકીના જન્મ પાછળ વરુણનો શ્રાપ કારણભૂત હતો. આ અધ્યાય કર્મ, ભાગ્ય અને ઈશ્વરની જટિલ લીલા વચ્ચેના સંબંધ પર પ્રકાશ પાડી, આવનારા રહસ્યો માટે ભૂમિકા તૈયાર કરે છે.
દેવી ભાગવતના ચતુર્થ સ્કંધના પ્રારંભે, રાજા જનમેજય મહર્ષિ વ્યાસ સમક્ષ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણના અવતાર અને તેમની લીલાઓ સંબંધિત ગહન પ્રશ્નોનો ભંડાર રજૂ કરે છે. તેઓ કૃષ્ણજન્મના વિરોધાભાસ, પાંડવો અને દ્રૌપદીના અસીમ કષ્ટો, યાદવકુળનો વિનાશ અને ધર્મ-અધર્મના જટિલ મુદ્દાઓ પર પ્રકાશ પાડવા વિનંતી કરે છે. આ અધ્યાય જિજ્ઞાસુ રાજાના મનમાં ઉઠતી શંકાઓ અને ઈશ્વરની લીલાને સમજવાની ઊંડી તત્પરતા દર્શાવે છે.
આ અધ્યાયમાં, દેવર્ષિ નારદ શોકાતુર શ્રી રામ સમક્ષ પ્રગટ થાય છે, સીતાજીના પૂર્વજન્મ (વેદવતી) અને રાવણને આપેલા શ્રાપનું રહસ્ય ખોલી દિવ્ય માર્ગદર્શન આપે છે. તેઓ શ્રી રામને આદ્યશક્તિ દેવીની નવરાત્રિ ઉપાસના કરવાનો ઉપદેશ આપે છે, જેના ફળસ્વરૂપે દેવી ભગવતી સ્વયં દર્શન દઈ રાવણ પર વિજયના આશીર્વાદ આપે છે. આ દિવ્ય કૃપાથી રામચંદ્રજી પોતાના કર્તવ્ય માટે પુનઃ શક્તિમાન બને છે.
આ અધ્યાયમાં રાવણ બળપૂર્વક સીતાજીનું અપહરણ કરે છે અને વીર જટાયુ તેમને બચાવવા જતાં શહીદ થાય છે. સીતાના વિયોગમાં ભગવાન રામ અત્યંત શોકમાં ડૂબી જાય છે, પરંતુ લક્ષ્મણજી તેમને ધૈર્ય, વિવેક અને સુખ-દુઃખના ચક્રનું જ્ઞાન આપી સાંત્વન આપે છે. જાણો કેવી રીતે લક્ષ્મણની વાણી રામને શોકમાંથી બહાર લાવી કર્તવ્ય માટે પુનઃ દૃઢ બનાવે છે.
આ અધ્યાયમાં, વ્યાસજી શ્રી રામના વનવાસ અને પંચવટી નિવાસનું વર્ણન કરે છે. જાણો કેવી રીતે માયાવી સોનેરી હરણના મોહમાં સીતાજી લક્ષ્મણજી પર કઠોર આરોપ મૂકી તેમને દૂર મોકલે છે. જુઓ કેવી રીતે આ એકલતાનો લાભ લઈ, રાવણ કપટી વેશમાં સીતાજી સમક્ષ પ્રગટ થાય છે અને મહાન સંકટના બીજ રોપાય છે.
આ અધ્યાયમાં, મહર્ષિ વેદવ્યાસ નવરાત્રિ પૂજામાં કુમારી પૂજનનું મહત્વ અને યોગ્ય કુમારીઓની પસંદગી વિશે માર્ગદર્શન આપે છે. વર્ગ અનુસાર કુમારીઓની પસંદગી વિશે પણ તેમણે સૂચનો આપ્યા છે, તેમણે ખાસ કરીને અષ્ટમી તિથિને મહત્વ આપ્યું છે, કારણ કે આ દિવસે ભદ્રકાલી દેવી પ્રગટ થઈ હતી, અને આ દિવસે વિશેષ પૂજા કરવી શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવે છે. આ અધ્યાયમાં, વેદવ્યાસ કહે છે કે નવરાત્રિ વ્રતનું પાલન કરવાથી જીવનમાં સુખ, સમૃદ્ધિ અને શાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે.
આ અધ્યાયમાં, મહર્ષિ વેદવ્યાસ નવરાત્રિ વ્રતનું મહત્વ અને તેની વિધિઓનું વર્ણન કરે છે. તેમણે જણાવ્યું છે કે ચૈત્ર અને આશ્વિન મહિનાઓમાં આ વ્રતનું પાલન કરવું જોઈએ, કારણ કે આ બે ઋતુઓમાં લોકો વિવિધ રોગોથી પીડાય છે. વેદવ્યાસ કહે છે કે નવરાત્રિ દરમિયાન ચંડિકા દેવીની ઉપાસના કરવાથી આ દુઃખોથી મુક્તિ મળે છે. આ વ્રતના આરંભ માટે, અમાવસ્યા તિથિને પૂર્વેના દિવસે ઉપવાસ રાખી, પ્રાત:કાળે સ્નાન કરીને, બ્રાહ્મણોને આહ્વાન કરવું અને તેમને દાન-સન્માન આપવું જોઈએ. પછી, દેવીની મૂર્તિ સ્થાપિત કરીને, વૈદિક મંત્રો દ્વારા પૂજા કરવી અને નવકુમારીકાઓનું પૂજન કરવું જોઈએ. આ રીતે, નવરાત્રિ વ્રતનું પાલન કરવાથી દેવીની કૃપા પ્રાપ્ત થાય છે અને જીવનમાં સુખ-શાંતિ આવે છે.
આ અધ્યાયમાં, સુદર્શન અયોધ્યાના મહેલમાં લીલાવતીને મળે છે અને ખાતરી આપે છે કે તેણે યુદ્ધમાં તેના પુત્ર કે પિતાને માર્યા નથી, પરંતુ દેવી દુર્ગાએ તેમને માર્યા છે. ત્યારબાદ સુદર્શન મંત્રીઓ અને જ્યોતિષીઓને બોલાવે છે અને દેવી દુર્ગાની સ્થાપના માટે શુભ દિવસ અને મુહૂર્ત પૂછે છે. આ પછી, રાજા સુબાહુ વારાણસીમાં દેવીની સ્થાપના કરે છે, જ્યાં લોકો શિવની જેમ તેમની પૂજા કરે છે, આમ દેવી દુર્ગાની પૂજા સમગ્ર ભારતમાં ફેલાય છે.
આ અધ્યાયમાં, રાજા સુબાહુ દેવી દુર્ગાને વિનંતી કરે છે કે તે તેમના શહેર કાશીમાં સ્થિર રહે અને શહેરનું રક્ષણ કરે. દેવી દુર્ગા રાજાને આશ્વાસન આપે છે કે તે કાશીમાં સ્થિર રહી શહેરનું રક્ષણ કરશે. પછી, સુદર્શનને અયોધ્યામાં જઈને રાજ્યભાર સંભાળવા અને નિયમિત રીતે દેવીની આરાધના કરવાની સલાહ આપે છે.
આ અધ્યાયમાં, શશિકલા અને સુદર્શનના લગ્ન બાદ, રાજા યુદ્ધજિત અને શત્રુંજય સુદર્શનને હરાવવા માટે યુદ્ધ શરૂ કરે છે. સુદર્શન દેવી ભગવતીની ભક્તિથી પ્રાર્થના કરે છે, જેના પરિણામે દેવી ભગવતી પ્રત્યક્ષ પ્રગટ થઈ, શત્રુઓને પરાજિત કરે છે અને સુદર્શન અને શશિકલાને સુરક્ષિત રાખે છે. આ પ્રકરણ ભક્તિ અને દેવીની કૃપાથી વિજય મેળવવાના સંદેશને દર્શાવે છે.
આ અધ્યાયમાં, રાજા સુબાહુ સુદર્શન સાથે શશિકલાના લગ્નની તૈયારીઓ કરે છે અને અન્ય રાજાઓને વિનંતી કરે છે કે તેઓ બીજા દિવસે સ્વયંવરમાં આવે. લગ્નવિધિ વૈદિક રીતિ-રિવાજો અનુસાર સંપન્ન થાય છે, જેમાં સુબાહુ સુદર્શનને ઘણા મૂલ્યવાન ઉપહારો આપે છે. અંતે, મનોરમા રાજા સુબાહુનો આભાર માને છે અને તેમના કુટુંબની સમૃદ્ધિ માટે આશીર્વાદ આપે છે.
આ અધ્યાયમાં આપણે રાજા સુબાહુ અને પુત્રી સાષિકલા વચ્ચેના સંવાદ અને તેમના પરિવારની રાજકીય દબાણની વાત સાંભળીશું. પુત્રી સાષિકલા પોતાની દૈવી ઇચ્છા અને અડગ ભક્તિના આધારે, સુદરશન સાથે લગ્ન કરવાનો નિર્ધાર કરે છે અને દેવીની કૃપા પર વિશ્વાસ રાખે છે. આ પ્રકરણમાં પ્રાર્થના અને દેવીઓની શક્તિ દ્વારા જીવનના પડકારોને પાર કરવાના સંદેશને વ્યાપક રીતે દર્શાવવામાં આવે છે.
આ અધ્યાયમાં, સ્વયંવર મંડપમાં રાજાઓ વચ્ચે સુદર્શનની યોગ્યતા વિશે ચર્ચા થાય છે, જેમાં યુદ્ધજીત તેનો વિરોધ કરે છે, પરંતુ અન્ય રાજાઓ સુદર્શનના દેવી ભગવતી પ્રત્યેના સમર્પણ અને નમ્ર સ્વભાવથી પ્રભાવિત થાય છે. શશિકલા સ્વયંવરમાં જવા માટે અનિચ્છા દર્શાવે છે અને પોતાના પિતાને સુદર્શન સાથે લગ્ન કરવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરે છે, કારણ કે તે પહેલેથી જ માનસિક રીતે તેને પતિ માની ચૂકી છે.
આ અધ્યાયમાં, શશિકલા સુદર્શનને સંદેશો મોકલે છે અને સ્વયંવરમાં આવવા આમંત્રણ આપે છે, જ્યાં ઘણા રાજાઓ એકઠા થયા છે. યુદ્ધજીત સુદર્શનને મારવાની યોજના બનાવે છે, પરંતુ અન્ય રાજાઓ તેને સમજાવે છે કે સ્વયંવરમાં લડાઈ કરવી યોગ્ય નથી.