Een uitputtende podcast over de Matthäus-Passion vraagt om een uitgebreide inleiding. Over Johann Sebastian Bach, over de geschiedenis van de passie als genre, over Bachs eigen manuscript van de Matthäus, over theatraliteit, over de teksten, over tekstschrijver Picander, over de koralen, over religie, over de bibliotheken die over de Matthäus zijn volgeschreven, en over heel veel meer. Met daaronder voortdurend de vraag: wat weten we eigenlijk? En dat we eigenlijk bijzonder weinig weten, maakt het praten en filosoferen juist extra leuk en waardevol! In Matthaüs-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
Na de uitgebreide inleiding gaan we er nu echt aan beginnen! Het grootse openingskoor van de Matthäus zet direct de toon voor de rest van het werk. De schaal van de passie, de dubbelkorigheid, het spel met toonsoorten, de hoorbare en onhoorbare symboliek: we komen het allemaal tegen in het openingskoor en het werpt zijn schaduw vooruit op alles wat nog gaat komen. In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
Wat de Matthäus (en ook andere barokke passies) zo direct herkenbaar maakt: het recitatief! We maken kennis met de verteller, de evangelist, en met Christus, omgeven door zijn stralenkrans van strijkers. En met de aankondiging van Christus dat hij verraden zal worden, wordt het hele verhaal verder in gang gebracht. In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
Dan is het tijd voor het eerste op zichzelf staande koraal. De melodieën van de koralen waren bekend bij de toenmalige luisteraars, en die melodieën waren ook niet door Bach gecomponeerd. De zetting en harmonisering van de koralen zeker wel, en het is daarin dat Bach voortdurend zijn geraffineerde meesterschap laat horen. In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
De hogepriesters verzamelen zich om een reden te vinden om Jezus ter dood te veroordelen. We horen het eerste 'turba', een koorpassage waarin collectief gedoe wordt verklankt. Daarna zijn we met Jezus in Bethanië. En bij Gijs, grote Thomas en kleine Thomas ontstaat opgewekte onduidelijkheid over wat daar nou - in vertaling - precies over Jezus' hoofd wordt gegoten: is het water? Kostelijk reukwater? Kostbare olie? In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
Na grote koralen en meeslepende recitatieven is het tijd voor de introspectie van de aria en het inleidende recitatief. Bach kiest hierbij vaak voor kleinere bezetting om zo dicht bij de emotie en de luisteraar te komen. Zodoende speelt hij met contrasten, contrasten die in de tijd van Bach, met de toenmalige instrumenten en akoestieken, veel groter - en daardoor hoorbaarder - moeten zijn geweest. In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
'Boete en berouw, verbrijzelen 't zondig hart in stukken. Mogen de tranen van mijn ogen voor u, getrouwe Jezus, als geurige olie zijn'. De eerste aria uit de Matthäus: 'Buss und Reu'. De twee solofluiten lijken de boete en het berouw te verbeelden, die elkaar zowel ontwijken als samengaan. Ze kunnen in ieder geval nooit los van elkaar komen. En we horen de druppels van de tranen vallen. In Matthaüs-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
Dan maakt Judas zijn entree. Hij verraadt Jezus, wat muzikaal bijna achteloos op muziek wordt gezet. Misschien omdat aan dat verraad niets te doen is, het zelfs noodzakelijk is? En we staan uitgebreid stil bij het onstabiele 'verminderd akkoord', een superhandig akkoord om van hier naar daar te komen. En nog maar eens een compliment aan Bach hoe goed hij was in het op muziek zetten van - ook wat minder muzikale - teksten. In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
Een aria zonder inleidend recitatief, direct volgend op het aangekondigde verraad van Judas. Ditmaal voor de sopraan, begeleid door twee fluiten en strijkers. Vanuit welk perspectief wordt deze aria nou gezongen? De moeder van Judas? Elke moeder? We horen in ieder geval het vallen van de druppels bloed, het stromen van het leed. Bach kan het ook niet laten om de 'slang' in muzikale kronkels uit te beelden. En grote Thomas legt uit wat een 'kruisvorm in de baspartij' betekent. In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
Een recitatief waarin een hoop gebeurt, qua scènes en drama. Christus staat stil bij zijn onontkoombaar lot. Samen met zijn discipelen. En zijn de discipelen nou naïef, of voorvoelen ze juist donders goed wat er te gebeuren staat? Gijs velt het oordeel. Ook komt de karakteristieke vierklank van en voor Christus voorbij. En wie goed luistert naar het turba 'Herr, bin ich's' hoort wie Jezus zal verraden - al wisten we dat natuurlijk al. In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
De tekst van dit koraal is eigenlijk direct een antwoord op de vraag die hiervoor gesteld werd: wie zal Jezus verraden? En daarmee zijn we eigenlijk allemaal schuldig. Wat niet per se negatief hoeft te zijn. En we zijn hier - en in het recitatief hiervoor - voor het eerst diep in de mollentoonsoorten terechtgekomen. Grote Thomas legt uit wat dat betekent. In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
Een grote Christus-scène, met daarin dé grote, lyrische passage die Christus te zingen krijgt. Hij nodigt zijn discipelen hierin uit tot het eten van het brood en het drinken van de wijn. En Jezus is bereid zijn bloed te geven voor hun zonden. Een laatste glas, en dan drinkt Jezus niet meer tot het weerzien in het paradijs. De toonsoorten volgen Jezus in deze rede geruststellend op de voet. Kleine Thomas bekent dat dit misschien wel zijn lievelingsstukje uit de Matthäus is. En de passage herinnert Gijs aan een ontmoeting met hondentrainer Martin Gaus. In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
Komen we nu even in een wat meer blijmoedige fase van de Matthäus? Waarin Jezus zijn lijden en sterven voor onze zonden accepteert? Het is niet ondenkbaar. Grote Thomas vertelt over zoekende hobo's die in dit recitatief af te toe vinden. En de gesloten terts versus een geopende sext. Bovendien blijkt grote Thomas een terugblik gedaan te hebben, wat eigenlijk een vooruitblik had moeten zijn. In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
In deze aria buitelen twee hobo's voortdurend over elkaar heen, alsof de een het nog beter wil doen dan de ander. En tijdens die dartele tocht, die de sopraan begeleidt, komen we - zo vertelt grote Thomas ons - langs een paar betekenisvolle toonsoorten. In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
In dit recitatief horen we de discipelen en Jezus de Olijfberg oplopen. We maken zo terloops kennis met de getalsymboliek die je niet hoort maar wel kan zien. Daarbij ontstaat enige onenigheid tussen grote en kleine Thomas over de waarde van (doorgeschoten) getalsymboliek. Wat doen we er bijvoorbeeld mee dat Bach zijn eigen sterfdatum in de Matthäus voorspelde? En een discussie over de vertaling van het Duitse 'ärgern'. In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
De eerste keer dat de prachtige koraalmelodie van 'O Haupt voll Blut und Wunden' opduikt in de Matthäus. Ditmaal in een toonsoort vol kruisen, straks komen we dezelfde zetting tegen in een toonsoort vol mollen. En wat dat betekent, legt grote Thomas uit. In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
Petrus treedt op de voorgrond en ontkent dat hij zich ooit aan Jezus zal 'ärgern'. Maar Jezus (en wij allemaal) weten dat dit niet klopt. Voordat de haan drie keer zal kraaien, zal Petrus hem drie keer verloochenen. En was het vroeger - in de tijd van Bach - veel makkelijker om het verschil tussen toonsoorten te horen? Bijvoorbeeld omdat sommige toonsoorten 'beter' klonken dan andere? En waar staan de verschillende toonsoorten symbool voor? In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
Na de uitbarsting van Petrus horen we meteen weer de melodie van 'O Haupt voll Blut und Wunden', ditmaal gekleurd in een mol-toonsoort die liefde ademt. Vergelijk dat met het koraal vlak hiervoor (15#) in een toonsoort zwanger van de kruisen. De melodie is van een liefdeslied, een 'hit', uit omstreeks 1600. En als het passieverhaal voorzien wordt van 'hits' is een vergelijking met het tv-spektakel The Passion nooit ver weg. En werden deze koralen dan meegezongen door de gemeente in de kerk? In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
Jezus en zijn discipelen komen aan in de tuin van Gethsemane. Gijs, grote Thomas en kleine Thomas blijken een heel ander beeld te hebben van hoe deze tuin erbij ligt. In de tuin staat een hoop te gebeuren. De dood nadert wanneer de strijkers die Christus begeleiden steeds lager komen te liggen. Christus zingt hier zijn laagste noot van de Matthäus. En grote Thomas toont ons hoe Bach de verlossing alvast laat horen in een overgang van mineur naar majeur. In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.
Mocht je even zijn weggedommeld tijdens de Matthäus, dan is dit een moment waarop je zeker weer wakker schrikt. Een recitatief accompagnato waarin tenor en koor elkaar afwisselen. Boven een dreigende, stuwende, onrustige bas. En het is die bas die als een stel tentharingen het doek tijdens de storm op zijn plek houdt, stelt grote Thomas. In Matthäus-Passion, een lijdensweg met Gijs Groenteman en Thomas Oliemans bespreken de journalist en zanger samen met musicoloog Thomas de Jonker Bachs Matthäus-Passion. En dat doen ze uitgebreider dan ooit: 13 uur lang, in 69 in elkaar overlopende afleveringen wordt Bachs grootse meesterwerk volledig uitgeplozen.