Skoro używamy przymiotnika "niechlujny", to dlaczego nie mówimy "chlujny"? I jakie wobec tego jest językowe przeciwieństwo niechlujności? Dawniej mówiono "chludzić" czyli czyścić, robić porządek. Stąd już całkiem blisko do "schludnego", który funkcjonuje do dziś. Podobna nielogiczność występuje w przypadku "beznadziejnie" - "nadziejnie" nie przechodzi nam dziś przez gardło...
Dlaczego dłuższy o rok dzień nazywamy przestępnym? Czy ma to jakiś związek z "przestępstwem"? Nasi przodkowie mówiąc "przestępny" mieli na myśli to, co "przestąpiono" czyli pominięto. A że 29 lutego pojawia się w kalendarzu tylko raz na 4 lata, to ten dzień nazywano "przestępnym". Później określenie to rozszerzyło się na cały miesiąc oraz rok. Sprawdzamy też czy używając uznawanego za żartobliwe słowa "kradziej" (a nie "złodziej"), popełniamy błąd językowy...
Omawiane przez nas wyrazy - konsolacja, stypa i poczesne - mają związek z obrzędami pogrzebowymi. Skąd się wzięły w naszym języku i co oznaczają oraz czy oznaczają to samo, czy też różne obrzędy. Dowiadujemy się także cóż to takiego jest... tryzna.
Szczery czyli czysty, przejrzysty i bez domieszek. Mamy zatem w polszczyźnie "szczerą prawdę", "szczere złoto" i "szczery" jako przymiotnik opisujący ludzi nie ukrywający swoich zamiarów. Spotykamy też osoby "prawe", którym językowo blisko do prawdy, czasem przytafiaja się nam "krzywdy", których językowe pochodzenie również wyjaśniamy w tym odcinku.
W tym odcinku rozstrzygamy jedną z najgorętszych kulinarno-językowych zagadek. Czy poprawnym jest napisać "keczup" czy może "keczap"? Jak naprawdę brzmi ta nazwa w ustach Polaków? Po tym odcinku Państwa dyskusje przy grillu na temat tego popularnego sosu już nigdy nie będą pozostawiały wątpliwości co do poprawności słowa.
Czym jest cisza? Czy brak słów może prowadzić do głębszego zrozumienia? I jak doświadczyć ciszy w świecie, który bez przerwy mówi? O tym, między innymi opowiada Małgorzatą Sieradzką-Imhoff - prezeska fundacji "Kannon", filozofka, psychoterapeutka Gestalt w trakcie szkolenia, która od 20 lat praktykuje medytację zen.
Dlaczego w języku polskim powszechnie używamy czasownika "odchudzić", a brakuje logicznie przeciwstawnego "odgrubić", który na pozór wydawałby się bardziej intuicyjny? W tym odcinku rozkładamy na czynniki pierwsze konstrukcję czasowników z przedrostkiem "od-". Tłumaczymy również, dlaczego w tym przypadku to właśnie forma "odchudzić" (czyli: pozbawić grubości, sprawić, by stało się chude) zyskała akceptację i utrwaliła się w mowie, wypierając potencjalne "odgrubienie".
Która forma jest poprawna: "wyprzedaż" czy "wysprzedaż"? Poszukując odpowiedzi na to pytanie trzeba wrócić do historii, kiedy to w języku polskim funkcjonował wyraz "przedać", od którego pochodzi "wyprzedaż". Jednak forma "wysprzedaż", pochodząca od "sprzedaży"... jest także poprawna, choć znacznie rzadziej używane...
Głowę mamy jedną, skąd zatem liczba mnoga w popularnym powiedzeniu? Żeby wyjaśnić te kwestię sięgamy do znaczenia logiki i estetyki w języku, bo to one odgrywają tu kluczowe znaczenie. Na tej samej zasadzie, co wspomniane przysłowiowe "głowy" w polszczyźnie funkcjonuje też "samochód", który - wbrew swojej nazwie - przecież nie chodzi a jeździ.
Wyraz "podpaska" pochodzi od czasownika "podpasać", czyli podwiązać pasem lub taśmą albo przewiązać dookoła. Czy ma ono coś wspólnego z pasem? Pierwotnie słowo to oznaczało przepaskę lub opatrunek podwiązujący i nie ma związku ze słowem "pas". A czy słowo "stanik" ma coś wspólnego ze słowem "stan"?
"Chłopaki" czy "chłopacy"? A może obie formy są poprawne? Otóż obie są dopuszczalne, w zależności od sposobu ich użycia, gdyż różnią się... rodzajem. A więc te "chłopaki" lub ci "chłopacy" lub "chłopcy". Jak prawidłowo używać rodzaju męskoosobowego i poprawnie mówić o chłopakach, warszawiakach czy profesorach? Sprawa nie dotyczy wyłącznie poprawności językowej - znaczenie przy wyborze formy ma także szacunek (lub jego brak), ogólna ekspansja rodzaju żeńskiego w języku czy nawet szerzej - znaczenie płciowości w kulturze.
Ogólna zasada nakazuje odmieniać nazwiska. Bezspornie warto próbować, bo wyrazy odmieniane stają się nam bliższe i bardziej swojskie. Jednak w niektórych przypadkach sprawa odmiany może być nieco trudniejsza. Warto bowiem uwzględnić pewne szczegóły. Dobrym przykładem jest tu nazwisko "Gołąb"...
Czy łazienka ma coś wspólnego z łażeniem? Wszak określenie "wychodek" również jednoznacznie nawiązuje do... chodzenia. We wskazane miejsca piechotą chodził również przysłowiowy... król. W polszczyźnie mamy jeszcze "toaletę", "sławojkę" i "kibel". Wyjaśniamy pochodzenie tych nazw...
Jak to zapisać wyrażenie złożone z przysłówka i imiesłowem - łącznie czy rozdzielnie? Nie jest to takie łatwe do wyjaśnienia, gdyż zależy od znaczenia. A więc jak poprawnie zapisać - "nowo narodzony" czy "nowonarodzony"? Od czego zależy pisownia tyego typu wyrażeń?
Odpowiadamy na kolejne trudne pytania słuchaczy. Ten odcinek naszego cyklu poświęcamy... licznikom porządkowym, takim jak "piąci", "szóści" czy... "jedenaści". Wyjaśniamy też rolę i znaczenie kropki po liczebnikach porządkowych zapisywanych cyframi.
Tym razem o... stronach w polszczyźnie. To, co dobre, w języku lokujemy po stronie prawej (np. "prawe czyny"). Lewa strona służy do opisywania czynów wątpliwej jakości (np. "lewizna"). Wyjaśniamy językową "stronniczość" wychodząc do słowa "mańkut", a kończąc na odbijającym się w języku stosunku do osób z niepełnosprawnościami.
Dawniej świece były jedynym źródłem światła, a wieczorami (i nocami) właśnie przy świecach uprawiano m.in. hazard. Jak to bywa z grami hazardowymi... nie zawsze się wygrywało... Jeśli zaś wygrana była niższa od kosztu świec wypalonych w czasie gry, cała zabawa nie była zbyt opłacalna - stąd mówiono, że była to "gra nie warta świeczki". Wyjaśniamy też skąd się wzięły powiedzenia: "niewarte zachodu", "zachodzić w głową" i "robota głupiego".
Wbrew pozorom słowo "krzesło" nie ma nic wspólnego ze słowem "krzesanie". Pochodzi natomiast od praindouropejskiej cząstki "sker", która oznaczała wyginać, krzywić, giąć. Kiedyś słowem "krzesło" nazywano każdy pleciony przedmiot z wyginanej wikliny. Później jego znaczenie zawęziło się do współczesnego znaczenia.
"Chlebić" oznaczało kiedyś "życie na czyimś chlebie" czyli "życie na czyjś koszt" i właśniue od czasownika "chlebić" pochodzi współczesne słowo "schlebiać". A dlaczego "chwalipięta", chwaląc... piętę, wychwala (często nadmiernie) sam siebie?
Skąd się biorą dzieci? Co się dzieje, jak ktoś umrze? Czym się różnią chłopcy od dziewczynek? Takie pytania pojawiają się w czołówce wielu zestawień najtrudniejszych pytań stawianych przez dzieci. Jak rozmawiać z dziećmi na trudne tematy? Gościni: Magdalena Łuczak - psycholożka dziecięca, dyrektorka bliskościowego przedszkola "Przygody", propagatorka podejścia relacyjnego w edukacji.