Het Spoor Terug

Grote kans dat je er nog nooit van gehoord hebt: Bellamyanen, de aanhangers van het gedachtegoed van de Amerikaanse schrijver Edward Bellamy. En toch waren er in Nederland vanaf de jaren dertig duizenden Bellamyanen met afdelingen in het hele land. Hun ideaal: een samenleving zonder geld, zonder geweld en met gelijkheid voor iedereen.  Programmamaker Katinka Baehr maakte een documentaire op basis van interviews uit twee VPRO-documentaires uit ons archief: de radiodocumentaire 'In de ban van Bellamy's Droom' (https://www.vpro.nl/speel~POMS_VPRO_381970~in-de-ban-van-bellamy-s-droom-het-spoor-terug~.html) van Geert de Vries uit 1987 en de televisiedocumentaire 'Vergeelde Toekomst' (https://www.vpro.nl/speel~WO_VPRO_041641~cherry-duyns-vergeelde-toekomst-lotgevallen-vpro-1979-1uur-4-min~.html) van Cherry Duyns uit 1979.

In de nacht van 23 op 24 januari 1954 treedt de dan al wereldberoemde Amerikaanse jazz-zangeres Billie Holiday op in het Concertgebouw in Amsterdam. Als ze het lied ‘Strange fruit’ zingt, over de lynchpartijen in haar thuisland, breekt er in de zaal gelach uit. Holiday verlaat woedend het podium. Het is een dramatisch einde van een toch al dramatisch verlopen dag, waar zij in haar biografie met geen woord over rept.  Programmamakers: Hans Hylkema en Rudie Kagie  Montage: Jelle Redeker  Geluid: Erik Langhout   De stemmen zijn van:  Gijs Scholten van Aschat  Tim de Wit   Chris Kijne  Atze de Vries en  Abdou Bouzerda  Eindredactie: Katinka Baehr

Negen op de tien Nederlanders staat op 4 mei op de een of andere manier stil bij Dodenherdenking. Dat blijkt uit het jaarlijkse vrijheidsonderzoek van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Tegelijkertijd lijkt de discussie over wat en wie te herdenken dit jaar heviger dan ooit. Denk aan de alternatieve herdenking in Den Haag, waar ook aandacht zal zijn voor de genocide in Gaza. Daar is de hele week al discussie over. Maar strijd om het herdenken is allesbehalve nieuw. Programmamaker Laura Lubbers onderzocht de geschiedenis van die strijd aan de hand van oorlogsmonumenten in Amsterdam. De stad is er mee bezaaid. En ieder oorlogsmonument verbeeldt een ander perspectief op de oorlog.  Kunnen we ‘samen’ herdenken of is dat altijd al een illusie geweest?  De strijd om het herdenken is een documentaire van Laura Lubbers en een co-productie van de VPRO en Prospektor. De documentaire is mede mogelijk gemaakt door het Amsterdams 4 en 5 mei Comité.  Creatief producent: Eefje Blankevoort Muziek: Rory Ronde Eindmix: Alfred Koster Eindredactie: Katinka Baehr

De podcast is nog maar net af als er een mail komt van Ineke uit Sittard: “Toen ik recent hoorde over deze podcast, wist ik dat ik nog extra informatie voor u heb.” En wat voor informatie! Een vondst. Programmamaker Heleen Hummelen reisde met verteller Lies Schouten af naar Sittard om te gaan kijken. Luister in deze Bonus wat er boven water is gekomen. Zie ook www.vpro.nl/liefstelies

Op 12 december 1935 richtte het naziregime Lebensborn op, een geboorteproject dat moest zorgen voor de toename van het ‘Arische ras’. Vijf jaar lang volgde fotograaf Angeniet Berkers de sporen van dit beladen verleden en sprak de kinderen die er ongevraagd deel vanuit hebben gemaakt. Hoe zag dat programma eruit? En wat betekende het voor de levens van deze mensen? Programmamaker Jakob Koolschijn maakte een documentaire over Lebensborn, gebaseerd op het werk van Berkers.

In 1952 blijkt uit de laatste brieven dat Lies nu eindelijk heeft gekozen. Was dit dan echt de juiste keuze? Was het ‘voor altijd’? Werd Lies gelukkig? Transcribente Lies Schouten-Vossen hoort hoe het verder ging met Lies. En de kinderen van de mannen die ooit zo verliefd waren op Lies ontdekken de brieven van hun vaders. Hoe kijken zij daar tegenaan? Bronnen: Een koffer vol liefde, het geheim van mijn vader, boek van Hella Sloksoede over de brieven van haar vader Joop (Frankie) aan Lies.

Lies’ contract bij het Vrouwen Hulp Korps  loopt af in 1949. Een andere plek waar Lies zoveel vrijheid kan krijgen, is moeilijk te vinden. Er is sprake van een verloofde, maar kan hij haar geven wat zij zoekt? Haar Engelse vriendin Kathleen biedt intussen een nieuwe kans op een ander leven. Maar een nare ervaring in de liefde maakt een veilige keuze weer aantrekkelijk. Geeft ze het ja-woord? Wie houdt ze aan het lijntje? En hoe ver zal ze daarin gaan? Millie leeft zich in de brieven van Kathleen in, Milou in die van Riet. Ze verbazen zich over Lies, maar snappen ook hoe moeilijk het is om je eigen weg te gaan. Bronnen:  Krabben (2020). Nijgh en van Ditmar, Daan Borrel en Milou Deelen

En weer zijn er nieuwe mannen in het leven van Lies. Ze schrijven gepassioneerde brieven, waarin ze dromen van onvergetelijke liefdesnachten. Er worden logeerpartijtjes gepland. Niet alleen met militair Leendert, maar ook met kunstenaar Dick en boekhouder Theo.  De voorlezers van de brieven kunnen zich niet voorstellen dat er geen sprake is van seks. Maar naar wie verlangt Lies? Er moet een knoop doorgehakt, ze kan immers niet eeuwig in het Vrouwen Hulp Korps blijven. Van een keurig Limburgs meisje wordt iets anders verwacht. Bronnen: Brieven (1946). PenGun, Lies V.  collectie RegioArchief Gemeente Sittard-Geleen Sporen, Veteranen na hun missie (2023).  Volt, Olof van Joolen en Niels Roelen www.dordrechtindeoorlog.nl

Bij de bevrijding van Sittard in 1944 maakt Lies kennis met een Engelse én een Amerikaanse soldaat. Ze willen allebei met haar trouwen. Maar na de oorlog gaat Lies niet naar Londen of de Verenigde Staten. Ze sluit zich aan bij het Vrouwen Hulp Korps, de voorloper van het eerste Nederlandse vrouwenleger. Van daaruit lonkt een avontuur met Frankie, soldaat in ‘de Oost’. Of kiest ze toch voor een liefde dichterbij? En wat speelt er met Pam, die veel meer voor Lies lijkt te willen zijn dan alleen een goede vriendin? Miriam leest Pam’s brieven en kan zich inleven in de benauwenis van haar geheim.   Bronnen: Vrouwen voor het vaderland. Een gendergeschiedenis van het Vrouwen Hulpkorps en Marine- Vrouwenafdeling (1940-1946) (2018.)  Afstudeerscriptie Kim Bootsma

Lies wil weg uit Sittard, maar de oorlog dendert haar leven binnen. In 1942 komt ze in contact met Max en Mia, die in Maastricht in het verzet zitten. Ze zien in haar een zielsverwant en brengen haar in aanraking met boeken, kunst en muziek. Maar Lies krijgt ook hartstochtelijke liefdesbrieven met Duitse poststempels. Hoe valt dat te rijmen? Emile leest de brieven voor en begrijpt het allemaal wel, denkt hij. Martine leest de brieven van Mia en schrikt van wat zij heeft moeten meemaken.

In Sittard is een koffer opgedoken met honderden liefdesbrieven, gericht aan een zekere Lies. Transcribent Lies Schouten-Vossen raakt geïntrigeerd door haar naamgenoot en hoopt meer over haar te weten te komen. In 1940 is Lies 16 jaar en doet ze eindexamen op een door nonnen bestierde MULO in Sittard. Ze schrijft met vriendinnen en experimenteert stiekem met jongens. Haar toekomstperspectief is een kantoorbaantje tot er een man is gevonden om mee te trouwen en kinderen te krijgen. Julia leest de brieven van Lies’ vriendin Corrie voor, Flip die van een vriendje. Hoe is het nu om net van school te komen en je eerste ervaringen in de liefde op te doen? Bronnen: Toon, de biografie (2011). Nijgh & van Ditmar, Jacques Klöters.

Op het Sovjet Ereveld in Leusden liggen 865 gesneuvelde Sovjet-soldaten. Decennia lang waren de soldaten identiteitsloos; de familie verkeerde in onwetendheid over hun lot. Totdat een jonge journalist zich het lot van de vergeten Sovjet-soldaten aantrok: gedurende 26 jaar identificeerde Remco Reiding zo’n 250 soldaten. Het bracht hem naar talloze families, verspreid over de voormalige Sovjet-Unie, waar hij werd hij ontvangen als een verloren zoon. Hoe ging die zoektocht in z’n werk? Hoe kwamen deze soldaten destijds in Nederland terecht? En is er nog wel ruimte voor gesneuvelde Sovjet-soldaten in het huidige politieke klimaat? Een verhaal gemaakt door Laura Stek. Foto: Dirk-Jan Visser

Ket van Blokland (83) is geboren als intersekse: haar lichaam heeft mannelijke én vrouwelijke kenmerken. Haar hele leven had ze naar eigen zeggen ‘een slot op de mond’. Ket is niet de enige: van de 200.000 intersekse personen in Nederland treden 50 daarvan daarmee naar buiten. Dat verplichte zwijgen was sinds halverwege de vorige eeuw onderdeel van de medische aanpak ten aanzien van intersekse personen. Na het kiezen van een geslacht en een eventuele operatieve ingreep mocht er nooit meer over worden gepraat. Hoe kijkt Ket van Blokland terug op een leven lang zwijgen? En welke rol speelt haar dagboek in dit verhaal? Research, regie en montage: Lara Aerts, story coach: Eefje Blankevoort, sounddesign en mixage: Huibert Boon, voice over coaching: Katja Prins, original score: Darius Timmer, eindredactie OVT: Laura Stek. Met speciale dank aan Ket van Blokland, Margriet van Heesch, Birgit Reissland (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed), Miriam van der Have (NNID). Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.

Nederland is geen land van dandy’s, je ziet ze hier weinig. Vroeger iets vaker, Louis Couperus was een dandy, en Lodewijk van Deyssel. Die flaneerden onberispelijk gekleed over straat, spraken in volzinnen en deden alsof dat vanzelf ging. Natuurlijk was dat schijn, het was hard werken. En waarvoor? Voor de Bühne! Een dandy wil schijnen en schitteren. Maar heeft tegelijk een voorbeeldfunctie. Ook nu nog. Dus: wie zijn de dandy’s van vandaag? Luister naar ‘De Nederlandse Dandy’, een geschiedenis waarvan Marten Minkema verslag doet en waarvan de oorsprong ligt in Londen en Parijs.

Jacob Olie, pionier op het gebied van fotografie en timmerman, legde van 1860 tot 1905 het snelgroeiende Amsterdam vast. Zijn omvangrijke foto-archief is nog altijd van groot belang voor de kennis over de stad. Hoe ging hij te werk met zijn zelfgebouwde camera en wat kwam hij onderweg tegen? Programmamaker Joan Veldkamp maakte de documentaire ‘Amsterdam, de stad van olie’ over haar betovergrootvader Jacob Olie. Enkele nummers in de documentaire komen van de elpee Traveller van het Jacob Olie Trio. De violiste woonde in het huis van Olie en het trio zegt over zichzelf dat ze spelen zoals Jacob Olie fotografeerde.

Vanaf 12 februari gaat bij Het Nationale Ballet het programma ‘Jewels’ in premiere, met stukken van de Amerikaans-Russische choreograaf George Balanchine. Balanchine staat bekend als de choreograaf die de fysieke grenzen van de danseres tot in het extreme oprekte. Vooral door middel van de inzet van de spits: de balletschoen met harde neus die ballerina's tot feeërieke opperwezens maakte. Maar wanneer zag de spits het levenslicht? Wat betekende dat voor de balletkunst en voor de positie van de ballerina? Laura Stek volgde het spoor van het martelschoentje in ‘Martelwerktuig en heiligdom’, eerder uitgezonden in 2019.

Op 1 februari is de nationale herdenking van de watersnoodramp van 1953. Maar dezer dagen wordt ook een andere, lang vergeten watersnoodramp herdacht: De watervloed van februari 1825 waarbij de -toen nog – Zuiderzee door de dijken brak. Nu zijn er wel meer watersnoodrampen geweest, de geschiedenis van Nederland is een opeenvolging van overstromingen... Maar juist de ramp van 1825, komende dinsdag precies tweehonderd jaar geleden is het herinneren waard. Luister maar naar de documentaire ‘De vergeten watersnoodramp van 1825’ van programmamaker Katinka Baehr. Meer informatie over activiteiten in Friesland zijn hier te vinden: https://nationaallandschap.frl/watersnood1825/ En over activiteiten in Overijssel hier: https://hetoversticht.nl/actueel/nieuws/379/herdenking-stormvloed-1825

In deel twee van de documentaire ‘De betere bajes’ over de Bijlmerbajes horen we mensen die er vast hebben gezeten. De bedoeling van de Bijlmerbajes was dat het menselijker en moderner zou worden dan de bestaande Huizen van Bewaring. Maar niet alle gedetineerden vonden het er prettig. Zelfs de ramen zonder tralies vonden sommige mensen ingewikkeld. En waarom werd de Bijlmerbajes ‘de gaten van Amsterdam’ genoemd? ‘De Betere bajes’ is gemaakt door Katinka Baehr en eerder uitgezonden in 2003 bij het 25-jarig bestaan van de Bijlmerbajes. De voice-overs werden ingesproken door Astrid Nauta. De Bijlmerbajes bestaat inmiddels niet meer. In 2016 sloten de deuren en twee jaar later werden de torens, op één na, gesloopt. En nu is die plek volop in ontwikkeling. Er komt een woonwijk, veel groen, met creatieve bedrijven en een middelbare school. De naam van de wijk: Bijlmerkwartier. En de’Kalverstraat’ waar André van Bolderik het over had, die lange gang waar gedetineerden elkaar tegenkwamen en in drugs handelden... Daar wordt in de keurige wijk ook naar verwezen, want de weg die door de wijk loopt gaat ‘de Verlengde Kalverstraat’ heten. (Niet de Kalverstraat, want die hadden ze al in Amsterdam.)

Het was verrassend nieuws: onze gevangenissen zitten zo vol dat gedetineerden een paar dagen eerder naar huis mogen. Er is sprake van code zwart. Er staat geen cel meer leeg. Dat deed ons denken aan hoe er in de jaren zeventig werd gedacht over gevangenissen. Een tijd waarin er vragen werden gesteld bij het hele concept van gevangenissen en Huizen van Bewaring. De Bijlmerbajes in Amsterdam moest de eerste worden van een heel nieuwe manier om mensen op te sluiten: beter, menselijker en moderner. In 1978 werd de Bijlmerbajes geopend. Programmamaker Katinka Baehr maakte in 2003 bij het 25-jarige bestaan een tweeluik over de Bijlmerbajes. Voice-overs: Astrid Nauta

Het Bruine Café: ooit had je ze voor het uitkiezen in elke stad, ieder dorp, tot in het kleinste gehucht; met Perzische kleedjes, biljart en veel donker hout. Die Bruine Kroeg zit nu in de verdrukking, en dat al decennia. Hun aantal slinkt ieder jaar, niet alleen tot verdriet van kroegtijgers met een alcohol-uitdaging, maar van de hele buurt die hun oude vertrouwde ontmoetingsplek met redelijke prijzen plaats ziet maken voor een hippe sappenbar. Wat is het nou precies wat het Bruin Café zo bijzonder maakt? En zijn ze nog te redden? En hoe dan? Daarover in de Spoordocumentaire ‘De Bezielde Bruine Kroeg’, waarin Marten Minkema praat met kroegenkenners als Midas Dekkers en met Bruine Kroeg-beschermers die het tij willen keren. Een langere versie van deze documentaire is te vinden in de podcast DOCS.