Біябурбалка

У гэтым эпізодзе беларускі біяінфарматык Цімафей Падвіцкі з Універсітэта Кёльна распавядае, як матэматыка дапамагае біёлагам. Вы даведаецеся, чаму гены – гэта "чорная скрынка", як клеткі ў нырках клапоцяцца пра ваша здароўе і што ўсё гэта значыць для разумення старэння.

Другі сезон пачынаем з аповеда пра лаўрэатаў Нобелеўскай прэміі па фізіялогіі і медыцыне 2024. З яго вы даведаецеся, як адзін маленькі чарвячок прынёс "Нобеля" адразу тром навукоўцам, якім чынам клетка страўніка даведваецца, што ёй там трэба рабіць, і чаму мікраРНК дораць чалавецтву надзею на пераадоленне раку.

У апошнім выпуску сезона дзелімся бонуснымі гісторыямі ад нашых гасцёў-экспертаў. Марыя Сума распавядае, чаму не варта адмаўляцца ад сартыроўкі смецця, нават калі з двароў прыбіраюць асобныя кантэйнеры. Ад Дзмітрыя Лукашанца даведваемся, як белыя мядзведзі дапамагаюць палярнікам вучыць замежныя мовы. А Наста Кузьмянкова раскрывае сакрэт, якая сувязь паміж арабскімі шэйхамі і вывучэннем дроф. Яшчэ ў гэтым выпуску мы агучваем мараль усяго сезона — яе падказаў нам Карлсан.

У гэтым выпуску абмяркоўваем расліны - паразіты раслін. А таксама адзін грыб і адну незвычайную казурку, якая здатная з вярбы зрабіць ружу. Даведаемся, які з гэтых паразітаў самы рамантычны, і як дрэвы з імі змагаюцца - а яшчэ якія ў паразітызма ёсць станоўчыя бакі.

У гэтым выпуску распавядаем, як птушка зімародак можа дапамагчы пабудаваць цягнік, грыбы - маршрут, а тэрміты - вентыляцыю; што не атрымалася ў Да Вінчы і ў чым розніца паміж біёнікай і біям̶і̶міметыкай.

Натхніўшыся размовай з Машай Сума ў папярэднім выпуску, Міша распавядае пра тое, як на экалагічныя праблемы ўплываюць... відэагульні! Абмяркоўваем, як карпарацыі выкарыстоўваюць гульні для піяру; што не варта рабіць, калі ў цябе засталося два мільёна нікому не патрэбных прыстаўкавых картрыджаў; і чаму ад гульні могуць быць як шкоднымі, так і карыснымі для навакольнага асяроддзя.

Каб адказаць на гэтае пытанне, мы запрасілі ў выпуск экалагіню Марыю Сума, якую шмат хто ведае па праэкце "Зялёная мапа" і Школе "Экаідэі". Ад яе мы даведаемся, якая сувязь паміж мікрапластыкам, камарамі і мужчынскімі тэсцікуламі; што кожны з нас можа рабіць, каб паменшыць колькасць пластыку ў навакольным асяроддзі; а таксама якія бываюць эколагі, і што такое экафемінізм.

Адказаць на гэтае сур'ёзнае і хутчэй хімічнае, чым біялагічнае пытанне, мы запрасілі даследчыцу ў галіне радыяхіміі - Яну Карслян. З выпуску даведаемся: - Як дзяўчынка з простай школы ў Гомелі зрабілася радыяхімікам і працавала перакладчыкам паміж навукоўцамі і праграмістамі, а пасля патрапіла на працу ў знакамітую Аргонскую нацыянальную лабараторыю ў ЗША. - Ці варта чакаць, што беларуская зямля "пазбавіцца" ад радыяцыі, і як лепш выбудоўваць "адносіны" з радыяцыяй, каб яна прыносіла чалавецтву карысць, а не шкоду. - Што радыяктыўнае смецце таксама варта сартыраваць, і на гэтам нават робяць стартапы.

У чатырнаццатым выпуску Міша прэзентуе топ-тры цікавосткі з тых, што не змясціліся ў папярэдні выпуск, дзе мы размаўлялі з цудоўнай спадарыняй арнітолагам – Настай Кузьмянковай. Таму даведаемся яшчэ больш пра птушак: якая птушка можа даляцець з Аляскі да Аўстраліі без адзінага перапынку, што такое птушынае малако і чаму ўзімку птушак варта карміць меньш, чым хочацца?

На актуальныя вясновыя пытанні нам дапамагае знайсці адказы спадарыня арнітолаг - Наста Кузьмянкова. У гэтым выпуску даведаемся, што можа здарыцца, калі ў вясковай бібліятэцы браць кніжкі не толькі са школьнага спісу, як працуе птушыны GPS і чаму паштовыя галубы вярталіся ў княскія маёнткі.

У дванаццатым выпуску распавядаем, адкуль бяруцца слёзы і навошта яны патрэбныя. Высвятляем, як так атрымалася, што наш арганізм пражывае эмоцыі, губляючы ваду. А таксама спрабуем адказаць на пытанне, ці плачуць іншыя віды жывёл і ці заўсёды мы можам правільна зразумець іх эмоцыі?

Наш выпуск да Дня смеху, у якім мы расказваем пра Шнобелеўскую прэмію - узнагароду за навуковыя даследаванні, якія спачатку выклікаюць смех, а пасля прымушаюць задумацца. Абмяркуем, колькі навуковых артыкулаў па хіміі трэба напісаць, каб атрымаць прэмію па літаратуры; як з дапамогай палкі нагадаць курыцы, што яна - нашчадак дыназаўраў; і хто часцей перадражнівае адзін аднаго ў заапарках: малпы людзей ці людзі малпаў? (Ужо пасля запісу мы заўважылі памылку: Міша кажа, што Альфрэд Нобель быў нарвежцам. Насамрэч, ён быў шведам.)

Выпуск да Дня роднай мовы, з якога вы даведаецеся пра беларуска-польска-расейска-лацінскі батанічны слоўнік, якому сёлета 100 год. А таксама пра тое, як жыццё адной жанчыны можа паўплываць на светапогляд некалькіх пакаленняў беларусаў.

У дзявятым выпуску мы, нарэшце, выходзім са свайго зімовага сну. Але на дварэ ўсё яшчэ халодна, бррр! Таму спрабуем высветліць, чаму чалавек пазбавіўся поўсці і цяпер мерзне ў маразы, абгарае на сонцы і выглядае дзіўна для астатніх прыматаў. Разглядаем асноўныя гіпотэзы на гэты конт: папулярныя, спрэчныя і дзіўныя.

У нашым святочным навагоднім выпуску ўдзельнічае заолаг Дзмітры Лукашанец. Дзмітры даследуе мікраскапічных жывёл. Не бактэрый, не пратыстаў, а менавіта жывёл. Але такіх маленькіх, што без мікраскопа іх і не пабачыш. А яшчэ гэтыя жывёлы могуць жыць у гурбах старога снегу, прычым як у Еўропе, так і ў палярных зонах. І Дзмітрый ужо падарожнічаў за імі і на Грэнландыю, і на Шпіцберген, і нават у Антарктыду. Пра захапляльныя падарожжы Дзмітрыя, не менш захапляльныя здольнасці аб'екта яго навуковага інтарэсу, а таксама пра тое, як беларусу стаць палярным даследчыкам, вы даведаецеся з гэтага выпуску.

У сёмым выпуску мы рыхтуемся да прыгатавання шматлікіх страў на Каляды і Новы год. Размаўляем на Мішынай кухні пра тое, колькі нам для гэтага спатрэбіцца кухонных дошак, дзе ў нашых кватэрах сапраўдныя мікробныя мегаполісы, хто такія, наогул, мікробы і чаму лепш мыць посуд шчоткай.

У шостым выпуску даведаемся, як гульні дапамагаюць жывёлам выжываць у прыродзе, чаму горным казлам больш падабаецца скакаць па крутых схілах і навошта пацукам гуляць у Doom. А вось тут можна спампаваць кароткі энцыклапедыйны артыкул, дзе распавядаецца ўсё тое ж самае, але па-англійску і са спасылкамі на літаратуру: https://bijaburbalka.netlify.app/games_for_animals.pdf -- Чакаем вашыя пытанні і зваротную сувязь: ⁠https://t.me/bijaburbalka_questions/⁠ Падпісвайцеся на нас ў Instagram i Telegram: ⁠https://www.instagram.com/bijaburbalka/⁠⁠https://t.me/bijaburbalka/

У пятым выпуску мы знаёмім вас з яшчэ адным беларускім біёлагам - Уладзіславай Хаўратовіч! Слава зараз робіць дысертацыю у Венскім Біяцэнтры (Vienna BioCente), дзе даследуе малекулярныя працэсы мейозу. А дагэтуль абараніла вельмі цікавую магістарскую па вывучэнні палавых храмасом у крэветак, пра якую распавядае ў гэтым выпуску. Таксама Слава тлумачыць, чаму ў працэсе эвалюцыі ўзніклі два полы - мужчынскі і жаночы–, як крэветкі навучыліся абыходзіцца без самцоў, і чаму для вывучэння храмасом біёлагам даводзіцца "ійсці ў IT". (Нагадваем, што ў самым першым нашым выпуску мы знаёмілі вас з Аляксандрам Даменіканам, які таксама вывучае амурныя справы ў вельмі нечаканых на першы погляд аб'ектаў. Калі вы яшчэ яго не слухалі - зараз спрыяльная магчымасць!)

Наш чацвёрты выпуск, у якім мы проста распавядаем пра сутнасць даследванняў лаўрэатаў сёлетняй Нобелеўскай прэміі. А таксама высвятляем, што агульнага паміж ДНК і паваранай кнігай, у якіх жыццёвых абставінах можа спатрэбіцца ксеракс і чаму варта верыць у сябе ў той жа ступені, што і твая матуля.

У трэцім эпізодзе пагаворым аб тым, чаму Зямлю называюць планетай казурак, навошта на гэтай планеце мухі, навошта мухам кусацца і як зразумець, якія з іх збіраюцца вас кусаць, а якія - не. Спіс літаратуры McGavin, G. (2005). Insects and spiders. Dorling Kindersley. Byrd, J. H., & Tomberlin, J. K. (Eds.). (2019). Forensic entomology: the utility of arthropods in legal investigations. CRC Press. Resh, V. H., & Cardé, R. T. (Eds.). (2009). Encyclopedia of insects. Academic Press. Labandeira, C.C. (2019). The fossil record of insect mouthparts: innovation, functional convergence, and associations with other organisms. In Krenn, H. (Ed.) Insect mouthparts. Springer. doi: 10.1007/978-3-030-29654-4_17 Догель, В. А. (1981). Зоология беспозвоночных, учебник для университетов (под ред. Ю.И. Полянского). Высшая школа. Тарасов, В. В. (1996). Медицинская энтомология. Изд-во МГУ. Сахвон, В.В. (2014). "Фауна ктырей (diptera: asilidae) припятского Полесья Беларуси". Вестник БГУ, сер. 2. 2014. № 1. https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/108987/1/Vestnik_ser_2_1_2014-032-035.pdf Вікіпедыя. "Спіс двухкрылых Беларусі". https://be.wikipedia.org/wiki/Спіс_двухкрылых_Беларусі#Сямейства_Сапраўдныя_мухі_(Muscidae) Цыркунов, В., Якусевич, Т. (2022). "Возвращение туляремии…Что следующее?" Медицинский вестник, 07.12.2022. https://medvestnik.by/konspektvracha/vozvrashchenie-tulyaremii-chto-sleduyushchee "Климат Беларуси меняется «в три раза быстрее, чем на планете в целом» — НАН". Vitebsk.BIZ. https://vitebsk.biz/news/49142/ "Синантропные мухи". УП "Центр профилактической дезинфекции". http://www.profdezcentr.by/info/characteristic/insects/muh