سلام دوستان. من کوثر گوهری هستم و این یکی دیگر از اپیزودهای پادکست دایره شفافیت است که به مساله شفافیت٬ پاسخگویی٬ فساد و مبارزه با آن می پردازد.

در این اپیزود ما به کشور افغانستان میریم و به بهار سال ۲۰۱۷ ٬ وقتی آمریکا بزرگترین بمب غیرهسته ای ساخت کشور خود را با نام عجیب مادر همه بمبها در منطقه اچین در شرق افغانستان انداخت. اینطور گفته می شود که هدف آمریکا این بود تا شبکه پیچیده ای از تونل ها که توسط گروه دولت اسلامی خراسان٬ که گروهی وابسته به داعش بود را منهدم کند. تصاویر ماهواره‌ای که برای بررسی تاثیر این بمب بر منطقه منتشر شدند نکته جالب دیگری را نشان می دادند. به فاصله چند صد متر از محل اصابت بمب٬ نشانه هایی از فعالیت وسیع گروه های به دست آمد که به طور گسترده به استخراج منابع معدنی مشغول بودند. این منابع چه بودند و اهمیت آنها در جنگهای کشور افغانستان چه بود؟

منابع متعدد نشان می دهد که گروه های مسلح مخالف دولت افغانستان نظیر طالبان و داعش در استخراج معادن در افغانستان فعالند و هزینه های مبارزه و جنگ خود را علیه دولت مرکزی از طریق فروش سنگهای قیمتی این معادن تامین می کنند. مثلا بخشی از این شواهد نشان می دهد که گروه‌ها فقط از استخراج و فروش سنگ لاجورد بیش از ۲۰ میلیون دلار به دست می آورده اند. کنترل منابع معدنی یکی از استراتژی های اصلی گروه داعش در کشورهایی است که این گروه در آنها فعال است و این استراتژی به طور قطع و یقین در افغانستان هم دنبال شده است. تحقیقات نشان می‌دهد تا چندی پیش٬ داعش در افغانستان فعالیت خود را بر روی استخراج تالک٬ کرومایت و سنگ مرمر متمرکز کرده بوده. دنبال کردن این استراتژی به قدری جدی است که دو گروه طالبان و داعش بر سر رقابت در کنترل معادن قیمتی با یکدیگر جنگهای خونین داشته اند که به بیجا شدن بیش از ۶۰هزار نفر در مناطق اطراف این معادن انجامیده است. 

در سال ۲۰۱۸ موسسه گلوبل ویتنس یا شاهد جهانی گزارشی را منتشر کرد که در آن نشان می داد چگونه دو گروه داعش و طالبان ماده معدنی تالک را استخراج کرده٬ آنرا به خارج از افغانستان منتقل کرده و در بازارهای جهانی٬ عمدتا اروپا و آمریکا می فروشند. تالک که یک ماده معنی بسیار نرم است به راحتی آب و رطوبت را جذب می‌کند و نقشی مهم در سرامیک سازی٬ صنعت رنگ  کاغذ٬ مواد بکار برده شده برای ساخت سقف٬ پلاستیک و لاستیک و البته پودر بچه دارد. این گزارش ضمن برجسته کردن نقش فساد دولت مرکزی در افغانستان در عدم توانایی اداره معادن٬ این زنگ خطر را به صدا درآورد که تا زمانی که مشکل فساد در این زمینه حل نشود٬ گروه های مسلح مخالف دولت به کنترل معادن و فروش منابع معدنی ادامه خواهند داد و عملا مقابله با آنها غیرممکن خواهد شد.

در این اپیزود پادکست دایره شفافیت سراغ استیون کارتر رفتیم. کسی که مدیریت تهیه این گزارش را برای گلوبال ویتنس برعهده داشته است. استیون به زبان دری مسلطه و سالها تجربه کار در افغانستان تحت عنوان دیپلمات٬ خبرنگار و محقق را دارد. این را هم اشاره کنم که من با استیون سر تحقیقی راجع به قانون معادن افغانستان همکاری کوچکی کردم.

استیون کارتر: من استیون کارتر هستم. رییس بخش افغانستان در موسسه شاهد جهانی (گلوبال ویتنس) هستم. این یک موسسه است که تقریبا ۳۰ سال است سر مشکلهای فساد اداری و خصوصا در رابطه با فساد با جنگ در تمام دنیا کار می‌کند. من اول در سال ۲۰۰۳ به افغانستان رفتم. بسیار وقت است که من در افغانستان کار می کنم. من در یک روزنامه به نام کابل ویکلی (هفته‌نامه کابل) کار کردم. {همچنین} من در افغانستان یک دیپلمات بودم. برای کمی وقت من خبرنگار بودم. پیش از این در روسیه خبرنگار بودم. در پارلمان بریتانیا کمی کار کردم. همیشه علاقه زیادی داشتم در این مشکل‌های فساد اداری و سوءاستفاده سیاسی.

فساد در افغانستان بسیار گسترده است و بسیاری معتقدند که این مساله اصلی هست که اعتبار دولت افغانستان رو به طور جدی زیر سوال برده و باعث بی ثباتی و عدم امنیت در کشور شده. دولت افغانستان به خاطر فساد نمی تواند حتی به نیروهای مسلح و ارتش این کشور سرویس های پزشکی و یا خدمات دیگر را ارائه بدهد و این مساله وفاداری این گروه ها را به دولت مستقر به شدت مورد تهدید قرار می‌دهد. استیون مثالی از یک شفاخانه و یا بیمارستان در شهر کابل می زند. 

استیون کارتر: در کابل یک شفاخانه (بیمارستان) بود برای کار اردوی ملی (ارتش افغانستان). و در این شفاخانه فساد بود و آنجا آنها عسگرها (سربازان ارتش) بودند که زخمی شده بودند در خدمت کشورشان و درخدمت افغانستان. آنها نان نداشتند٬ دوا نداشتند و شرایط بسیار خراب بود. این مسايل روحیه همه اردوی ملی را خراب می‌کند. این نشان می‌دهد که فساد بسیار یک رابطه مستقیم دارد با اینکه دولت ضعیف باشد و همچنین اینکه دولت نتواند کارش را صحیح انجام دهد. دوم اینکه مردم افغانستان بسیار زیاد از فساد ناراضی هستند. و این یک دلیل کلان (مهم) است که آنها به گروه‌های مسلح روی آورده‌اند.

این فضای دوی قطبی خودش را در معادن افغانستان به شدت نشان می‌دهد. به خاطر فساد شدید در مدیریت معادن در برخی از مناطق افغانستان٬ مردم به یک گروه مسلح غیردولتی دیگر کمک کردند تا کنترل معدن را به دست بگیرند تا مردم بتوانند عواید بهتری از کار در معدن به دست بیارند. استیون برای ما از معدن لاجورد در بدخشان می‌گوید.

استیون کارتر: مثلا در بدخشان یک معدن کلان (بزرگ) لاجورد است. در وُلسوالی (ولایت) کران منجان. و آنجا مردم محلی بسیار از فساد ناراضی بودند برای اینکه بعد از حدود ۱۰ یا ۱۵ سال که از سقوط طالبان گذشته٬ لاجورد به طور غیرقانونی استخراج شد که نفع آن به یک گروه مسلح که تحت کنترل یک قومندان (زورمند) می‌رسید. مردم محلی می‌توانستند در معادن کار کنند ولی یک فایده (درآمد) بسیار کم به دست می‌آوردند. بلاخره یک گروه مسلح محلی دیگر به کمک مردم محلی این معادن را به زور به دست خود گرفتند. در حال حاضر مردم محلی هنوز هم کم فایده به دست آوردند و هنوز معدن به صورت غیرقانونی استخراج می‌شود ولی درآمد مردم کمی نسبت به قبل افزایش پیدا کرده. و این نشان می‌دهد که اگر مردم افغانستان از فساد ناراضی باشند٬ آنها می‌توانند به طور مستقیم به گروه‌های مسلح کمک کنند. 

از استیون پرسیدم که بازیگران عرصه سیاسی که داخل و چه خارج از افغانستان این مساله رو چطور می بینند؟ آیا آنها فساد را یک مشکل استراتژیک می بینند؟ در پاسخ  استیون گفت که متاسفانه مبارزه با فساد اولویت استراتژیک این گروه ها در افغانستان نیست.

استیون کارتر: آنها همیشه می‌گویند که ما می‌فهمیم که فساد اداری بسیار خطرناک است هم برای امنیت افغانستان و هم برای انکشاف (توسعه) افغانستان. ولیکن من اصلن نمی‌بینم که فساد اداری یک مشکل استراتژیک درنظر گرفته شود. 

یکی از دلایلی که طالبان یا گروه های مسلح دیگر می توانند مردم محلی را در کنترل معادن با خودشان همراه کنند برپا کردن دادگاه های محلی در محلاتی هست که تحت کنترل آنهاست. نهاد قضا به گفته مردم افغانستان فاسدترین نهاد دولتی است و رشوه در این نهاد یک مساله عادی است. برای همین یکی از اولین کارهایی که گروه های مسلح مخالف دولت نظیر طالبان می کنند ایجاد محکمه یا دادگاه های محلی است تا مردم بتونن دعواهای حقوقی‌شان رو آنجا حل کنند.

استیون کارتر: یک مثال دیگر این است که وقتی طالبان کنترل یک منطقه را به دست می‌گیرند٬ اولین کاری که می‌کنند این است که محکمه (دادگاه) ایجاد می‌کنند. عدالت اولین کارشان است.  چرا این اولویت کلان (بزرگ) است برای طالبان؟ برای این که آنها می‌فهمند که این برای مردم محلی مهمترین گپ (موضوع) است. اگر عدالت باشد٬ مردم راضی هستند و اگر بی‌عدالتی باشد آنها ناراضی هستند.

فقط مردم محلی نیستند که با گروه های مسلح مخالف دولت همکاری می کنند. تحقیق گلوبال ویتنس نشان می‌دهد که تجار معادن هم ترجیح می‌دهند با این گروه‌ها همکاری کنند چون نحوه مدیریت آنها در معادن با دولت متفاوت است. به گفته این تجار٬ مثلن آنها می توانند یک‌بار به طالبان پول بدهند و نامه ای با مهر طالبان بگیرند و مواد معدنی را ببرند پاکستان. در حالیکه اگر با دولت طرف باشند معلوم نیست چند بار باید پول یا رشوه بدهند. این مساله خودش را در معادن تالک که به طورعمده تحت کنترل طالبان است نشان می دهد.

استیون کارتر: تاجرها به من یک گزارش دادند که آنها مجبور هستند در چند نقطه رشوه بدهند به مامورین دولتی. برای اینکه تالک از ولایت ننگرهار افغانستان به پاکستان منتقل شود. این {تجار} به طالبان هم پیسه (پول) می‌دهند لیکن آنجا اداره نسبتا ساده است. آنها یک قرارداد {با طالبان} دارند٬ یک استمپ (مهر) دارند که به طالبان پول تسلیم (پرداخت) کرده‌اند و می‌توانند با این قرارداد تا فلان منطقه بروند. این گپ (صحبت) تاجرهاست و من نمی فهمم (نمی‌دانم) که این آیا درست است یا نه٬ لیکن من این گزارش را گرفتم.

نوع فعالیت طالبان و داعش در معادن با هم تفاوت هایی دارد. طالبان درآمدش بیشتر از طریق مالیات هست که از معدن کارها و تجار می‌گیرد. ولی گزارش گلوبال ویتنس از قول چند منبع محلی می‌گوید که داعش خودش مستقیما استخراج می کند و به معدن‌کارها حقوق می‌دهد.

استیون کارتر: از گزارش‌هایی که من دارم داعش خودش مستقیم استخراج می‌کند و طالبان در چند محل مستقیم استخراج می‌کنند و خودشان استخراج را تعقیب می‌کرده اند لیکن در اکثریت وقت (موارد) آنها مالیات می‌گیرند و {مثلن در این معادن} یک شرکت شخصی هست که یک موافقت (قرارداد) دارند با  طالبان و بر اساس آن {قراردادها} می‌توانند استخراج کنند. 

گزارش گلوبال ویتنس تلاش دارد که فعالیت های داعش و درآمدشان را در معادن افغانستان نشان دهد. بنا بر یافته های این گزارش٬ با اینکه معادن برای داعش اهمیت استراتژیک  دارند٬ شواهدی در دست نیست که بر خلاف طالبان٬ داعش توانسته باشد به درآمد قابل توجهی از استخراج معادن دست پیدا کند.

<span s