Het Spoor Terug

In de Wieringermeerpolder is in de jaren dertig een poging gedaan een modelsamenleving te creëren zonder zuilen en zo egalitair mogelijk. Misschien was deze egalitaire samenleving de reden dat het verzet er tijdens de bezetting erg actief was en dat er veel onderduikers zaten. In de laatste dagen van de Tweede Wereldoorlog, op 17 april 1945, kwam een voorlopig einde aan deze samenleving toen de Duitsers een stuk dijk opbliezen en de polder vier meter onder water zetten. De bewoners spanden in allerijl het paard voor de wagen en vluchtten met hun belangrijkste spullen en het vee uit de polder. Er viel één dode: verzetsman en boer Adriaan de Graaf. Maar wat gebeurde er met de onderduikers na de overstroming? En wat bleef er na de oorlog over van de idealen van de polder? In 'Strijd om de droompolder' komen ooggetuigen, allemaal in de tachtig, aan het woord. Verschillende boeren die onderduikers hadden. Een joodse vrouw die als peuter relatief vrij door de polder kon bewegen en de dochter van de verzetsstrijder die als enige de Inundatie niet overleefde.

Waarom praten Friezen zo moeilijk over hun gevoelens? Daar moet een historische verklaring voor zijn. Dat is de premisse van het recent verschenen boek De laatste dagen van de dorpsgek, geschreven door Anne-Goaitske Breteler, cultuurhistorica, antropologe en Friezin. Programmamaker Christianne Alvarado dook in deze geschiedenis van geestelijke gezondheid op het platteland in deze audiodocumentaire, genaamd De Friese Stilte. In deze documentaire wordt gepraat over zelfdoding. Luisteraars die daarover in gesprek willen kunnen anoniem bellen naar 113 of chatten via 113.nl.

In Het Spoor Terug het verhaal van Klaas Jan Bas, drijvende kracht achter de Kereta Buku, de Javaanse boekentrein die begin jaren vijftig het eiland rondreed om boeken tot in de kleinste dorpen te brengen. Bas had kind noch kraai toen hij in 1935 de boot nam naar Batavia, om daar in een boekwinkel te werken voor bijna uitsluitend koloniale, witte clientèle. Dat vond hij niks, de idealistische Bas had veel meer met de Indonesiërs en hun verlangen naar onafhankelijkheid. Hij probeerde te helpen door zoveel mogelijk les- en studieboeken over Java te verspreiden. Eerst met een auto, later met een boekentrein die in een jaar tijd over het hele eiland reed en overal stopte. Of er veel werd verkocht van de boeken in het Engels, Indonesisch en Nederlands is de vraag, want het analfabetisme was groot. Door het Nederlandse koloniale onderwijssysteem kon tachtig procent van de bevolking in 1950 niet lezen of schrijven. Maar de glimmende Kereta Buku met moderne boekhandel aan boord was een symbool van vooruitgang in de jonge Indonesische republiek. De boekentrein van Bas reed drie jaar en is sindsdien vergeten. Maar door het opduiken van een oud fotoalbum en onderzoek van boekhistoricus Eline Kortekaas herleeft deze geschiedenis. Waarvan ook verslag in de Spoor-documentaire Kereta Buku – de Boekentrein van Bas van Marten Minkema in samenwerking met Wilbert van der Heijden. Met medewerking van Mat Wijn en Gerard Walhof. Eindredactie: Laura Stek en Katinka Baehr. Eindmix: Alfred Koster.

Volgend jaar is het 100 jaar geleden dat Jo Van Gogh-Bonger stierf. Weinig mensen kennen haar naam, en dat terwijl zij heeft gezorgd voor de grote bekendheid van Vincent van Gogh. Hoe kreeg Jo Bonger voor elkaar dat deze tot dan toe onbegrepen schilder uiteindelijk wereldfaam genoot. En waarom heeft ze zich haar hele leven ingezet om dit doel te bereiken? “Een ongemeen stoere vrouw” is een documentaire van Stef Visjager van Radiomakers Desmet. Zomer 2025 is de tentoonstelling “Kiezen voor Vincent “ te zien in Het van Gogh museum Amsterdam: een tentoonstelling over Theo, Jo en hun zoon: de Ingenieur De dagboeken van Jo Bonger staan online, evenals alle brieven van Vincent: https://vangoghletters.org/vg/by_period.html https://bongerdiaries.org/introduction De biografie over Jo Bonger van Hans Luijten heet: 'Alles voor Vincent'.

Kees woonde vanaf zijn tweede in een Zeeuws sanatorium vanwege bot-tuberculose. Bijna 5 jaar lag hij daar in een gipsbed en kon hij nauwelijks bewegen. Kees is de oom van programmamaker Jacomien Kodde. Zij maakte de documentaire ‘Horizontaal Leven’ waarin ze met Kees teruggaat naar de plek waar als kind zo lang weinig anders mocht doen dan liggen. Deze documentaire is gemaakt tijdens de Oorzaken Podcast Academy, met steun van het NPO-fonds en het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten. Eindredactie van de Podcast Academy: Tjitske Mussche Eindredactie OVT: Katinka Baehr Muziek: Peter Akkerman Eindmix: Tymen Bergman en Alfred Koster

In de laatste aflevering van deze serie over wederdoper Jan van Leiden horen we hoe hij het tot koning weet te schoppen én hoe hij aan zijn einde kwam. In hoeverre kunnen we Jan van Leiden vergelijken met extremisten uit onze eigen tijd? Deze serie is gemaakt door Max Boogaard, in samenwerking met OPERA2DAY en de Nederlandse Bachvereniging nav de opera ‘De Apocalyps’ over Jan van Leiden eerder dit jaar.

Dit is het bizarre, waargebeurde verhaal van wederdoper Jan van Leiden die het van kroegbaas to koning schopte. In deze derde aflevering duiken we verder in het verhaal van Jan van Leiden en de wederdopers van Münster. De wederdopers grijpen de macht in de stad. Nu is het zaak om de stad zo snel mogelijk te zuiveren; iedereen wordt gedoopt. Jan Matthijs bereidt ondertussen een uitval op het leger van de bisschop voor. Want de eindtijd zal op Pasen 1534 aanbreken – of toch niet? Deze podcastserie is gemaakt door Max Boogaard, in samenwerking met OPERA2DAY en de Nederlandse Bachvereniging nav de opera ‘De Apocalyps’ over Jan van Leiden eerder dit jaar.

Deze podcastserie vertelt de bizarre geschiedenis van Jan van Leiden, een kroegbaas die het in twee jaar tijd tot een koning weet te schoppen. Deze podcast productie is oorspronkelijk gemaakt door Max Boogaard, in samenwerking met OPERA2DAY en de Nederlandse Bachvereniging naar aanleiding van de opera 'De Apocalyps' over Jan van Leiden eerder dit jaar.

"Jan van Leiden en het einde der tijden’ is het krankzinnige verhaal over de wederdoper die het van kroegbaas tot koning wist te schoppen. Programmamaker Max Boogaard maakte de serie voor Opera2Day en de Nederlandse Bachvereniging, naar aanleiding van de opera 'De Apocalyps' over Jan van Leiden eerder dit jaar. Een erg mooie serie die we daarom graag herhaling in OVT.

'Poème Électronique' gaat over de ontstaansgeschiedenis van de elektronische muziek. Die geschiedenis gaat een stuk verder terug dan de meeste mensen weten. Ruim tien jaar voordat Otis Redding zong dat hij on the dock of the bay zat, werd er in het Eindhovense Natuurkundig Laboratorium al volledig elektronische muziek gecomponeerd en opgenomen. De luisteraar wordt in deze documentaire meegenomen naar de jaren '50 van de vorige eeuw, waarin componisten een nieuw hoofdstuk van de muziekgeschiedenis konden openen. De nieuwe machines, die in eerste instantie niet eens waren ontworpen om muziek mee te maken, stelden gerenommeerde componisten in staat om op een helemaal nieuwe manier met geluid en toonopbouw aan de slag te gaan. Het mondde uit in een multimediaspektakel in het Philipspaviljoen op de Wereldtentoonstelling in Brussel in 1958: Het Poème Électronique. Maker: Wisse Beets Eindredactie: Katinka Baehr Editing: Alfred Koster De muziek die in de documentaire te horen is: Edgard Varèse - Poème Électronique Henk Badings - Kaïn En Abel Kid Baltan - Song of the Second Moon Richard Wagner - Ride of the Valkyries Gottfried Michael Koenig - Klangfiguren II Tom Dissevelt - Vibration Pierre Schaeffer - Étude violette Pierre Schaeffer - Études de bruits Pierre Schaeffer - Étude aux objets Beethoven - Cello Sonata No. 3 in A major Karlheinz Stockhausen - Studie I Kid Baltan - Song of the Second Moon Tom Dissevelt - Syncopation Joop De Knegt - Ik sta op wacht Benjamin Britten - The Young Person's Guide to the Orchestra Edgard Varèse - Deserts Gottfried Michael Koenig - Klangfiguren II

Twee jaar geleden kwam de 22-jarige Iraanse Mahsa Amini om het leven door geweld van de Iraanse zedenpolitie. Het ketende een ongekend protest los, geleid door vrouwen. De wereld keek er met ontzag naar, maar ook met enige verbazing. Want dat Iran een historisch sterke vrouwenbeweging heeft is niet breed bekend. Daar willen twee Iraans-Nederlandse vrouwen verandering in brengen: hoogleraar sociologie aan de VU Halleh Gorashi en universitair docent Internationale Betrekkingen Donya Ahmadi. ‘Vrouw Leven Vrijheid: een Iraanse vrouwengeschiedenis’ is gemaakt door Laura Stek. Het boek van Donya Ahmadi heet ‘A history of the iranian women’s rights movement’.

Bij de geschiedenis van de straatbedekking staat zelden iemand stil. Maar nu is daarover en uniek boek verschenen: ‘The Thinking Foot – A Pedestrian Study of Paving’ van kunst- en architectuurhistoricus Thomas A.P. van Leeuwen. Het is een unieke studie, omdat Van Leeuwen sporen volgt die anderen niet zien. Bijvoorbeeld het verband tussen de eerste rotondes en hoepeljurken en de gelijkenis van boomzwammen met anti-plasplaten in de stad tegen wildplassers, tot de functie van het plaveisel als tafellaken voor de beschaving. Amsterdam was de eerste geplaveide stad, lange tijd voor Londen en Parijs. En daar hoorde van alles bij, van duizenden lantaarns die de stad vanaf eind zeventiende eeuw verlichtten met een uitgekiend lichtplan en goed georganiseerde brandweer die overal tijdig kon komen, zodat de stad nooit is afgebrand. Van Leeuwen loopt met radiomaker Marten Minkema door de hoofdstad in de Spoor-documentaire ‘Tussen Voet en Aarde’. Ook wandelen ze door Londen, waar Jack de Ripper in de duistere stegen zijn gang kon gaan en het een hele toer was om de modderige en drukke straten over te steken. Bovenal ziet Van Leeuwen bestrating als een graadmeter van de civilisatie: ‘Kijk naar de straat en je weet hoe een maatschappij ervoor staat.’ Programmamaker: Marten Minkema

In deze aflevering van het Spoor Terug een documentaire over het begin van de strijd tegen kwakzalvers. Lang was het onderscheid tussen kwakzalvers en echte artsen helemaal niet scherp. Halverwege de 19e eeuw veranderde dat langzaam. In 1881 werd De Vereniging tegen de Kwakzalverij opgericht door de broers Gerard en Vitus Bruinsma. Een van de mensen tegen wie de vereniging zich keerde was Peter Stegeman, beter bekend als ‘Het Staphorster Boertje’. Een man voor wie mensen uit het hele land kwamen om genezen te worden. In de documentaire horen we on der meer de achterachterkleinzoon van het Staphorster Boertje en de ere-voorzitter van de Vereniging tegen de Kwakzalverij. Programmamaker: Katinka Baehr Met dank aan Nicoline Tania en Eric Arends.

De eerste campings begonnen een eeuw geleden uit idealisme. Al snel verschenen er huisjes bij, zodat ook gezinnen mee konden doen zonder dure kampeeruitrusting. Het waren basale onderkomens, met een waterpomp ernaast als toppunt van luxe. Het contrast met het uitgekookte comfort bij het huidige Center Parcs, Landal en Bosrijk van de Efteling is enorm. Daar is het gerief minstens zo groot als thuis, dus wat valt er nog te wensen? Zijn we aangekomen bij het einde van de geschiedenis van het vakantiepark? Met onder anderen Frans Hooykaas van architectenbureau Van den Broek en Bakema - die de typische Sporthuis Centrum-bungalows ontwierp - en Mieke Dings, auteur van 'Tussen Tent en Villa - Het vakantiepark in Nederland 1920-nu'. Samenstelling: Marten Minkema. Deze documentaire is eerder uitgezonden in 2015.

Deze zomer in het Spoor Terug: historische documentaires die niet voor OVT zijn gemaakt maar die we zo mooi vinden dat wij ze ook graag willen laten horen. De eerste is een aflevering van ‘Alles voor de wetenschap’, een podcastserie over vergeten vrouwelijke wetenschappers, gemaakt door Edda Heinsman voor de NTR. We hebben gekozen voor afl 3 over Antonia Korvezee, geboren in 1899. Ze was scheikundige en hield zich bezig met een heel nieuw vakgebied: radioactiviteit. Korvezee was zo geniaal dat ze zelfs in het laboratorium van Marie Curie in Parijs mocht komen werken. Maar carrières van vrouwelijke wetenschappers gingen niet over rozen. Dat wordt wel duidelijk uit deze podcastserie en het gold zeker ook voor Antonia Korvezee.

Tip van de redactie: In de vijfdelige podcastserie En niemand bleef onaangeraakt vertellen schrijver Maurits de Bruijn en podcastmaker Randy Vermeulen het liefdesverhaal van Jan en Martin, dat zich afspeelt tijdens de aidscrisis van de jaren 90. De makers zoomen in op het aangrijpende leven van deze twee mannen én vertellen verhalen van anderen waarvan de levens zijn getekend door hiv en aids. Ook onderzoeken ze vanuit hun eigen queer perspectief hoe het stigma en de vooroordelen zich zo hardnekkig hebben kunnen nestelen in de hoofden en harten van de generaties queer mensen die opgroeiden in de schaduw van de epidemie. En niemand bleef onaangeraakt is een productie van Slowpony en de VPRO voor NPO Radio 1, naar een idee van Maurits de Bruijn, Randy Vermeulen en Anna Peeters. De podcast is tot stand gekomen met steun van het NPO-fonds, het Amsterdams Fonds voor de Kunsten, Gemeente Utrecht en Het Blauwe Fonds.  Beluister nu de hele serie: https://www.vpro.nl/programmas/en-niemand-bleef-onaangeraakt.html (https://www.vpro.nl/programmas/en-niemand-bleef-onaangeraakt.html)

Voor de familie was het duidelijk: Jan Bokma was de verzetsheld en echtgenote Luciana de huisvrouw. Of zoals hun kleindochter het verwoordt: “Jan was de intellectueel. Hij las de boeken en zij stofte ze af.” Een onverwachte e-mail van de Italiaanse journalist Daniela Tasca, gericht aan de Noémi Prent, achterkleindochter van Jan en Luciana, veroorzaakt een eerste barst in dat beeld. Een documentaire van Noémi Prent en Daniela Tasca. Montage en advies: Sylvana van den Braak. Eindmix en souddesign: Pepijn Buitenhuis. Stemregie: Tom Klaassen en Remy van den Brand. Productie: Marleen Nieuwenhuijse. Eindredactie: Remy van den Brand. Presentatie: Mina Etemad. Deze documentaire werd oorspronkelijk gemaakt voor DOCS, de documentaire-podcast van de publieke omroep onder eindredactie van NTR en VPRO. Met dank aan het Vfonds, het Noord-Hollands Archief & stichting Culturissima.

Het is een van de belangrijkste papiertjes uit ons leven. Als je het niet hebt, ben je onvrij, en sommige zijn meer waard dan anderen. Ik heb het over het paspoort, dat we in de zomer vaak weer gretig uit onze laadjes trekken om op vakantie te kunnen gaan. Naar de zon bijvoorbeeld, als die hier ontbreekt. Het is ook een van de meest geavanceerde ontwerpen in ons dagelijks bestaan. Vandaag herhalen we een aflevering uit de serie Ongesigneerd uit 2018, een podcast over onopvallend design. Ontwerpen waar je vaak niet bij stil staat. Zoals de lantaarnpaal, de stoeptegel, het urinoir, maar ook: het paspoort. Een verhaal met een dubieuze glansrol voor de ambtenaar en collaborateur Jacob Lentz, de bedenker van het bevolkingsregister en het persoonsbewijs. Ongesigneerd werd gemaakt door Tjitske Mussche en Laura Stek

Een epische historische roman vol seks, moordpartijen en machtspolitiek over het leven van een historicus. Kan dat? Ja, als die historicus Claudius heet: de man die in 41 na Christus, na de moord op Caligula, trillend vanachter een gordijn geplukt werd, en tot keizer van het Romeinse Rijk werd gekroond. De Britse schrijver Robert Graves schreef met de fictieve autobiografie Ik, Claudius in 1934 misschien wel de bekendste historische roman aller tijden. Te gast over dit boek zijn hoogleraar Oude Geschiedenis Olivier Hekster en oudheidkundige Willemijn van Dijk, die ook historische romans schrijft over de keizertijd, zoals Het wit en het purper.

Jan Ernst Matzeliger werd in 1852 als tot slaaf gemaakte geboren op plantage Twijfelachtig aan de Cotticarivier in Suriname. En hij eindigde als uitvinder in de Verenigde Staten. Zijn belangrijkste uitvinding: de zwikmachine, een apparaat in de schoenenindustrie waarmee de bovenkant van de schoen aan de zool wordt vastgespijkerd. Twintig jaar geleden maakte programmamaker Katinka Baehr een tweedelige documentaire over Matzeliger: ‘De uitvinder van Twijfelachtig’. Goed te weten: Dat het programma twintig jaar geleden is gemaakt kun je horen aan het taalgebruik. Er zitten woorden in die we nu niet meer zouden gebruiken. Na de documentaire is een interview te horen van Christianne Alvarado met kinderboekenschrijver en uitgever Gerrit Barron. Is er inmiddels meer aandacht voor Matzeliger in Suriname?