Het Spoor Terug

Bij de geschiedenis van de straatbedekking staat zelden iemand stil. Maar nu is daarover en uniek boek verschenen: ‘The Thinking Foot – A Pedestrian Study of Paving’ van kunst- en architectuurhistoricus Thomas A.P. van Leeuwen. Het is een unieke studie, omdat Van Leeuwen sporen volgt die anderen niet zien. Bijvoorbeeld het verband tussen de eerste rotondes en hoepeljurken en de gelijkenis van boomzwammen met anti-plasplaten in de stad tegen wildplassers, tot de functie van het plaveisel als tafellaken voor de beschaving. Amsterdam was de eerste geplaveide stad, lange tijd voor Londen en Parijs. En daar hoorde van alles bij, van duizenden lantaarns die de stad vanaf eind zeventiende eeuw verlichtten met een uitgekiend lichtplan en goed georganiseerde brandweer die overal tijdig kon komen, zodat de stad nooit is afgebrand. Van Leeuwen loopt met radiomaker Marten Minkema door de hoofdstad in de Spoor-documentaire ‘Tussen Voet en Aarde’. Ook wandelen ze door Londen, waar Jack de Ripper in de duistere stegen zijn gang kon gaan en het een hele toer was om de modderige en drukke straten over te steken. Bovenal ziet Van Leeuwen bestrating als een graadmeter van de civilisatie: ‘Kijk naar de straat en je weet hoe een maatschappij ervoor staat.’ Programmamaker: Marten Minkema

In deze aflevering van het Spoor Terug een documentaire over het begin van de strijd tegen kwakzalvers. Lang was het onderscheid tussen kwakzalvers en echte artsen helemaal niet scherp. Halverwege de 19e eeuw veranderde dat langzaam. In 1881 werd De Vereniging tegen de Kwakzalverij opgericht door de broers Gerard en Vitus Bruinsma. Een van de mensen tegen wie de vereniging zich keerde was Peter Stegeman, beter bekend als ‘Het Staphorster Boertje’. Een man voor wie mensen uit het hele land kwamen om genezen te worden. In de documentaire horen we on der meer de achterachterkleinzoon van het Staphorster Boertje en de ere-voorzitter van de Vereniging tegen de Kwakzalverij. Programmamaker: Katinka Baehr Met dank aan Nicoline Tania en Eric Arends.

De eerste campings begonnen een eeuw geleden uit idealisme. Al snel verschenen er huisjes bij, zodat ook gezinnen mee konden doen zonder dure kampeeruitrusting. Het waren basale onderkomens, met een waterpomp ernaast als toppunt van luxe. Het contrast met het uitgekookte comfort bij het huidige Center Parcs, Landal en Bosrijk van de Efteling is enorm. Daar is het gerief minstens zo groot als thuis, dus wat valt er nog te wensen? Zijn we aangekomen bij het einde van de geschiedenis van het vakantiepark? Met onder anderen Frans Hooykaas van architectenbureau Van den Broek en Bakema - die de typische Sporthuis Centrum-bungalows ontwierp - en Mieke Dings, auteur van 'Tussen Tent en Villa - Het vakantiepark in Nederland 1920-nu'. Samenstelling: Marten Minkema. Deze documentaire is eerder uitgezonden in 2015.

Deze zomer in het Spoor Terug: historische documentaires die niet voor OVT zijn gemaakt maar die we zo mooi vinden dat wij ze ook graag willen laten horen. De eerste is een aflevering van ‘Alles voor de wetenschap’, een podcastserie over vergeten vrouwelijke wetenschappers, gemaakt door Edda Heinsman voor de NTR. We hebben gekozen voor afl 3 over Antonia Korvezee, geboren in 1899. Ze was scheikundige en hield zich bezig met een heel nieuw vakgebied: radioactiviteit. Korvezee was zo geniaal dat ze zelfs in het laboratorium van Marie Curie in Parijs mocht komen werken. Maar carrières van vrouwelijke wetenschappers gingen niet over rozen. Dat wordt wel duidelijk uit deze podcastserie en het gold zeker ook voor Antonia Korvezee.

Tip van de redactie: In de vijfdelige podcastserie En niemand bleef onaangeraakt vertellen schrijver Maurits de Bruijn en podcastmaker Randy Vermeulen het liefdesverhaal van Jan en Martin, dat zich afspeelt tijdens de aidscrisis van de jaren 90. De makers zoomen in op het aangrijpende leven van deze twee mannen én vertellen verhalen van anderen waarvan de levens zijn getekend door hiv en aids. Ook onderzoeken ze vanuit hun eigen queer perspectief hoe het stigma en de vooroordelen zich zo hardnekkig hebben kunnen nestelen in de hoofden en harten van de generaties queer mensen die opgroeiden in de schaduw van de epidemie. En niemand bleef onaangeraakt is een productie van Slowpony en de VPRO voor NPO Radio 1, naar een idee van Maurits de Bruijn, Randy Vermeulen en Anna Peeters. De podcast is tot stand gekomen met steun van het NPO-fonds, het Amsterdams Fonds voor de Kunsten, Gemeente Utrecht en Het Blauwe Fonds.  Beluister nu de hele serie: https://www.vpro.nl/programmas/en-niemand-bleef-onaangeraakt.html (https://www.vpro.nl/programmas/en-niemand-bleef-onaangeraakt.html)

Voor de familie was het duidelijk: Jan Bokma was de verzetsheld en echtgenote Luciana de huisvrouw. Of zoals hun kleindochter het verwoordt: “Jan was de intellectueel. Hij las de boeken en zij stofte ze af.” Een onverwachte e-mail van de Italiaanse journalist Daniela Tasca, gericht aan de Noémi Prent, achterkleindochter van Jan en Luciana, veroorzaakt een eerste barst in dat beeld. Een documentaire van Noémi Prent en Daniela Tasca. Montage en advies: Sylvana van den Braak. Eindmix en souddesign: Pepijn Buitenhuis. Stemregie: Tom Klaassen en Remy van den Brand. Productie: Marleen Nieuwenhuijse. Eindredactie: Remy van den Brand. Presentatie: Mina Etemad. Deze documentaire werd oorspronkelijk gemaakt voor DOCS, de documentaire-podcast van de publieke omroep onder eindredactie van NTR en VPRO. Met dank aan het Vfonds, het Noord-Hollands Archief & stichting Culturissima.

Het is een van de belangrijkste papiertjes uit ons leven. Als je het niet hebt, ben je onvrij, en sommige zijn meer waard dan anderen. Ik heb het over het paspoort, dat we in de zomer vaak weer gretig uit onze laadjes trekken om op vakantie te kunnen gaan. Naar de zon bijvoorbeeld, als die hier ontbreekt. Het is ook een van de meest geavanceerde ontwerpen in ons dagelijks bestaan. Vandaag herhalen we een aflevering uit de serie Ongesigneerd uit 2018, een podcast over onopvallend design. Ontwerpen waar je vaak niet bij stil staat. Zoals de lantaarnpaal, de stoeptegel, het urinoir, maar ook: het paspoort. Een verhaal met een dubieuze glansrol voor de ambtenaar en collaborateur Jacob Lentz, de bedenker van het bevolkingsregister en het persoonsbewijs. Ongesigneerd werd gemaakt door Tjitske Mussche en Laura Stek

Een epische historische roman vol seks, moordpartijen en machtspolitiek over het leven van een historicus. Kan dat? Ja, als die historicus Claudius heet: de man die in 41 na Christus, na de moord op Caligula, trillend vanachter een gordijn geplukt werd, en tot keizer van het Romeinse Rijk werd gekroond. De Britse schrijver Robert Graves schreef met de fictieve autobiografie Ik, Claudius in 1934 misschien wel de bekendste historische roman aller tijden. Te gast over dit boek zijn hoogleraar Oude Geschiedenis Olivier Hekster en oudheidkundige Willemijn van Dijk, die ook historische romans schrijft over de keizertijd, zoals Het wit en het purper.

Jan Ernst Matzeliger werd in 1852 als tot slaaf gemaakte geboren op plantage Twijfelachtig aan de Cotticarivier in Suriname. En hij eindigde als uitvinder in de Verenigde Staten. Zijn belangrijkste uitvinding: de zwikmachine, een apparaat in de schoenenindustrie waarmee de bovenkant van de schoen aan de zool wordt vastgespijkerd. Twintig jaar geleden maakte programmamaker Katinka Baehr een tweedelige documentaire over Matzeliger: ‘De uitvinder van Twijfelachtig’. Goed te weten: Dat het programma twintig jaar geleden is gemaakt kun je horen aan het taalgebruik. Er zitten woorden in die we nu niet meer zouden gebruiken. Na de documentaire is een interview te horen van Christianne Alvarado met kinderboekenschrijver en uitgever Gerrit Barron. Is er inmiddels meer aandacht voor Matzeliger in Suriname?

In het weekend voor Keti Koti herhalen wij een tweedelige documentaire die programmamaker Katinka Baehr twintig jaar geleden maakte: ‘De uitvinder van Twijfelachtig’. Een verhaal over het opmerkelijke leven van een man die als tot slaaf gemaakte werd geboren op een plantage in Suriname en uiteindelijk uitvinder werd in de Verenigde Staten: Jan Ernst Matzeliger. Zijn belangrijkste uitvinding: De zwikmachine Let op: Omdat deze documentaire twintig jaar geleden werd gemaakt zitten er woorden in die we nu niet meer zouden gebruiken.

De geschiedenis van Deli en de contractarbeiders is een gruwelijke en Reggie merkt dat hij moeite heeft om zich daartoe te verhouden. Hoe gaan andere kleinkinderen van contractarbeiders daarmee om? Reggie spreekt onder andere met Michiel Eduard Donkersloot, die al jarenlang bijna obsessief de geschiedenis van zijn oma probeert te ontrafelen. Ook komen nazaten prof. Supandi en Bunga Siagian aan het woord en reist Reggie zelf naar Indonesië om de plantages of wat daarvan over is met eigen ogen te zien. Verborgen Verbanden is een driedelige podcast van Reggie Baay en Emmie Kollau, gemaakt in samenwerking met het Van Abbemuseum Eindhoven. Productie door Aldus’ producties, de muziek was van Yariv Vroom, mixage Arno Peeters. De serie is mede mogelijk gemaakt door Cultuurfonds en Mondriaan Fonds. In het Van Abbemuseum Eindhoven is tot en met voorjaar 2026 de tentoonstelling Verborgen Verbanden te zien waarin het museum zijn eigen koloniale verleden ontrafelt.

Reggie Baay spreekt met emeritus-hoogleraar Jan Breman over het systeem van contractarbeid. Breman schetst een duister beeld en vertelt dat de regering begin twintigste eeuw wel degelijk wist wat er zich afspeelde op de plantages in Deli. Waarom werd er niks met die informatie gedaan? En hoe kan het dat Breman een belangrijk rapport pas in 1987 terugvond in notabene het archief van Koningin Wilhelmina? Ook zoekt Reggie verder naar een spoor van zijn grootmoeder in het Nationaal Archief in Den Haag, waar hij spreekt met Jeftha Pattikawa. "Verborgen Verbanden" is een documentaireserie gemaakt door Reggie Baay en Emmie Kolau in samenwerking met het Van Abbemuseum in Eindhoven. Deze serie werd mede mogelijk gemaakt door het Cultuurfonds en het Mondriaan Fonds. In het Van Abbemuseum Eindhoven is tot en met het voorjaar van 2026 de tentoonstelling "Verborgen Verbanden" te zien, waarin het museum zijn eigen koloniale verleden ontrafelt.

De grootmoeder van schrijver Reggie Baay werkte begin twintigste eeuw als contractarbeider in Deli op Sumatra. Contractarbeid klinkt vrijwillig, maar blijkt een voortzetting van de slavernij in de toenmalige kolonie Nederlands-Indië. In Verborgen Verbanden; een onbekende koloniale erfenis probeert Reggie meer over zijn oma en haar dagelijks leven te weten te komen. Waarom stuit hij daarbij op muren? Is haar verhaal en dat van de contractarbeiders bewust onder het tapijt geschoven? En wat heeft het Van Abbemuseum te maken met deze geschiedenis? Een podcast van Reggie Baay, Emmie Kollau en Aldus’ producties in samenwerking met het Van Abbemuseum Eindhoven. Regie en productie door Aldus’ producties. In het Van Abbemuseum Eindhoven is tot en met voorjaar 2026 de bijbehorende tentoonstelling Verborgen Verbanden te zien. Daarin ontrafelt het museum zijn eigen koloniale verleden en de rol die naamgever en oprichter van het museum Henri van Abbe daarin speelde.

'Mishandeld door man of vriend.. je kunt weg, als je wilt'. Die tekst stond op het eerste affiche waarmee de gloednieuwe stichting Blijf van m’n lijf zich 50 jaar geleden bekend maakte. Zes vrijwilligsters, waaronder drie studenten, zagen een probleem dat niet erkend werd: geweld tegen vrouwen. Ze kraakten een pand op een geheim adres en openden de deuren. Binnen enkele weken zat het pand vol met vrouwen en kinderen die leden aan dat ‘niet-bestaande’ probleem, en in de jaren die volgden openden tientallen Blijf van m’n lijf-huizen de deuren. Tegenwoordig zijn er tientallen huizen waar vrouwen en mannen die mishandeld worden heen kunnen vluchten. Programmamaker Christianne Alvarado reconstrueert het begin van dit instituut in de radiodocumentaire ‘Het probleem de wereld in. 50 jaar Blijf van m’n lijf’. Te horen zijn Anita Aerts, Marga van Rijen, Noor van Crevel en Winifred Krekel, en ooggetuiges van het eerste uur; Jolanda Vader en Sylvia van de Blijf Groep. Het interview met Noor van Crevel uit het archief van Atria is gedaan door Josien Pieterse. Met dank aan Flora Vallenduuk van Atria, archief voor vrouwengeschiedenis, en Renée Römkens, emeritus hoogleraar gender-gerelateerd geweld.

Verspreid in archieven over de hele wereld liggen honderden pagina’s aan vooralsnog onontcijferde VOC-verslagen. Ze vertellen de verhalen van mensen in dienst van de VOC die de opdracht kregen tot zogenaamde ‘hofreizen’. Hun missie was om af te reizen naar ver gelegen vorstelijke hoven en daar op diplomatieke wijze verdragen te sluiten met lokale machthebbers. Dit gold ook voor de missie van Hendrik van Reede van Drakesteijn. Hij trok in 1668 beladen met geschenken het binnenland van India in om in Madurai audiëntie te zoeken bij de lokale machthebber. Een documentaire over een moeizame tocht met opstandige olifanten, diplomatieke schofferingen en sluikse hovelingen in het spoor terug: Missie Madurai. Gemaakt door Joris Oosterbeek en Mathijs Deen. Met dank aan historicus Lennart Bes en Markus Vink, die het verslag van Van Rheede ontcijferde en annoteerde.