شرح داستانهای مثنوی معنوی

شرح داستان طوطی و بازرگان (بخش نوزدهم)ایرج شهبازیمکان: مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدازمان: پاییز 1398مدت سخنرانی: یک ساعت و هجده دقیقهموضوعاتشرح ابیات 176 تا 198 1) ادامۀ بحث «موانعِ سخن گفتنِ مولانا» 1-1) موانع مربوط به خودِ مولانا (نگاه کنید به بخش قبل)1-2) موانع مربوط به مخاطبانِ مولانا (نگاه کنید به بخش قبل)1-3) موانع مربوط به ذات زبان و شعر1-4) موانع مربوط به عرفان2) انسان‌ها معمولاً از نقطۀ قوّت خود آسیب می‌بینند.3) درنگی در معنای «گِله و شکایت» 3-1) تفاوت شکایت با انتقاد3-2) تفاوت شکایت با روایت4) فراسوی دوگانگی‌هایی مانند غم و شادی، رنج و راحت، جور و احسان و مانند آنها* در دقیقۀ 40، ثانیۀ 50 تا 55، دو بار کلمۀ «دُم» آمده و زائد است.

شرح داستان طوطی و بازرگان (بخش هجدهم)ایرج شهبازیمکان: مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدازمان: پاییز 1398مدت سخنرانی: یک ساعت و 22 دقیقه موضوعاتشرح ابیات 176 تا 181: درنگی دیگر در شاعرانگی مولانا (انگیزه‌ها و موانع شعر گفتن مولانا)1) نظر مولانا راجع به شعر خود: 1) سخن من غذای فرشته است، 2) سخن من سخن خداست، 3) سخن من نتیجۀ تقاضا یا فرمان خداست، 4) سخن من محصول ناهوشیاری است و 5) سخن من نتیجۀ جوششِ مهارناپذیر درونی است.2) موانع سخن گفتنِ مولانا: 1) موانعی که به شخصیت او مربوط می‌شوند، 2) موانعی که به مخاطبان او مربوط می‌شوند. * در دقایق 29 و 30، ضمن بحث شطح حلاج و ادعای خداییِ فرعون، این جمله که «از نظر حلاج همۀ ما خدایانی هستیم که از خداییِ خود ناآگاهیم» از اندیشمند فرزانه، استاد مصطفی ملکیان است. متأسفانه در ضمن سخنرانی از اشاره به مأخذ این جمله غفلت کرده‌ام. با آرزوی تندرستی و شادمانی برای آن استاد فرهیخته و والا.* در دقیقۀ 66، ثانیۀ 35 به بعد جمله باید به این شکل اصلاح شود: «استاد شجریان عزیز در این بیت دو تا اشتباه دارند». با آرزوی تندرستی و شادی برای استاد شجریان بسیار عزیز. 

شرح داستان طوطی و بازرگان (بخش هفدهم)ایرج شهبازیمکان: مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدازمان: پاییز 1398مدت سخنرانی: یک ساعت و بیست و سه دقیقهموضوعشرح ابیات 153 تا 181: ناز و نیاز* در دقیقۀ 15، ثانیۀ 22، کلمۀ «ناخودآگاه» قید است و من، نمی‌دانم چرا، اشتباهاً آن را به شکل صفت، به کلمۀ «شخص» اضافه کرده‌ام.* در دقیقۀ 55، ثانیۀ 14، به جای «عموم کسانی که در جمع حاضر می‌شوند، ترجیح‌شون اینه که ...»، اشتباهاً گفته‌ام: «عموم کسانی که در جمع خدمت می‌کنند، ترجیح‌شون اینه که ...».

داستان دز هوش ربا (۱۷)بخش پایانیشرح و تفسیر بیتهای ۶۱۳ تا ۶۲۷موضوعات اصلي این بخش: اثر وضعی ناراحت کردن دیگران، گسترش وجودی یافتن انسان، نظر مولانا درباره کار و کوشش، تنبلی عرفانی (توکل و تسلیم، کنش بی خواهش، اعتماد به عنایت حق، صبر، سلوک زیر نظر استاد، اعتماد به جذبه حق، سلوک آگاهانه، بی توجهی به عمل).

شرح داستان طوطی و بازرگان (بخش شانزدهم)ایرج شهبازیمکان: مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدازمان: تابستان 1398مدت سخنرانی: یک ساعت و یازده دقیقه موضوعاتشرح ابیات 146 تا 159: ادامۀ بحث «زبان» از نگاه مولانا1) آدمی مخفی است در زیر زبان (این بحث در جلسۀ قبل گذشت)2) رازهای شیرین‌سخنی3) آفات زبان4) محدودیت‌های زبان5) درنگی در شاعرانگیِ مولانا* در دقیقۀ 12، ثانیۀ 33، تعبیر «خرجِ مغز» را اشتباهاً « خرجْ مغز» خوانده‌ام. این تعبیر در برابر «دخلِ مغز» در بیت قبلی قرار دارد و ترکیب اضافی است.* در دقیقۀ 31، ثانیۀ 25، اشتباهاً به جای «نیم عُمر» گفته‌ام «کلّ عمر».* در دقیقۀ 56، ثانیۀ 9، اشتباهاً به جای «مهمونش» گفته‌ام «میمونش».* در دقیقۀ 61، ثانیۀ 2، اشتباهاً به جای «شطح به حساب نمیاد» گفته‌ام «وجد به حساب نمیاد».

داستان دز هوش ربا (۱۶)شرح و تفسیر بیتهای ۵۶۶ تا ۶۱۲موضوعات اصلي این بخش: بی نیازی سبب سرکشی میشود، نظر مولانا درباره چشم زخم، عارفان بزرگ هم از فریب نفس در امان نیستند، ناسپاسی، نفس اماره، راههای چیرگی بر نفس.

شرح داستان طوطی و بازرگان (بخش پانزدهم) ایرج شهبازیمکان: مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدازمان: پاییز 1398مدت سخنرانی: یک ساعت و پنج دقیقه موضوعشرح ابیات 139 تا 149: 1) بازشناسی انواع رنج و غم: 1) رنج‌های ناشی از بیماری‌های روانی، 2) رنج‌های بیهوده، 3) رنج‌های اجتناب‌ناپذیر، 4) رنج‌های والا2) نادانی و رنج 3) دریغ و افسوس باعثِ بُریدن از وجودِ نقدِ خود می‌شود4) اشاره‌ای به مشکلاتِ قافیه‌اندیشی در شعر فارسی5) آدمی مخفی است در زیر زبان* در دقیقۀ 32، ثانیۀ 40 به بعد، در داستانی که در باب پنجم گلستان آمده است، اشتباهاً به جای «طوطی»، گفته‌ام «طاووس». 

داستان دز هوش ربا (15)شرح و تفسیر بیتهای 532 تا 565موضوعات اصلي این بخش: قرار گرفتن در کنار انسانهای والا سبب رشد معنوی میشود، برتری صحبت بر عزلت، برخی از ویژگیهای تجربه عرفانی، علت ملال خاطر و راه رهایی از آن، گلستان عقل و گلستان مادی، راز حسادت و بخل در ذهنیت کمبود است، سبب شیفتگی و وابستگی انسان به دانش اندک خود، سه مانع مهم دستیابی به دانش راستین، اندیشه ها و احساسات تقلیدی ارزشی ندارند، تقلید مانع تحقق زندگی اصیل میشود.

شرح داستان طوطی و بازرگان (بخش چهاردهم)ایرج شهبازیمکان: مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدازمان: پاییز 1398مدت سخنرانی: یک ساعت و هفت دقیقهموضوعشرح ابیات 106 تا 140: مسألۀ کلامی «تولید/ تولد»1) اشاره به نظرات جهمیه، اشاعره و معتزله درمورد مسألۀ «افعال انسان»2) فاعل مباشر و فاعل بالتولید3) نظر مولانا دربارۀ مسألۀ «تولید/ تولد»4) لزوم توجه به موالید فعل (آثار و نتایج کارها)5) اشاره‌ای به نظریۀ «اثر پروانگی» * در دقیقۀ 4، ثانیۀ 22، در آیۀ قرآن، کلمۀ «فاسقٌ» را اشتباهاً «فاسقٍ» خوانده‌ام.

داستان دز هوش ربا (14)شرح و تفسیر بیتهای 494 تا 531موضوعات اصلي این بخش: توجه به ظرفیت گیرنده محبت، رويين تن شدن عاشق، چیرگی جان انسان بر دوزخ، بهشت و دوزخ هر کسی خود اوست، برای رسیدن به وصال حقیقی باید حجاب تن و حجاب خیال را ترک کرد، فلسفه خاموشی عرفانی، تصویرسازی مولانا با دریا و ماهيکیفیت صدای این بخش پايينه. پیشاپیش پوزش می طلبم.

شرح داستان طوطی و بازرگان (بخش سیزدهم)ایرج شهبازیمکان: مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدازمان: تابستان 1398مدت سخنرانی: یک ساعت و 24 دقیقهموضوعشرح ابیات 96 تا 105: تغذیه و سلوک معنوی1) اهمیت حلال‌خواری در رشد اخلاقی و معنوی انسان2) آثار و نتایج حلال‌خواری و حرام‌خواری3) تعریف غذای حلال و حرام4) نگاهی به نقش جامعه در حلال‌خواری و حرام‌خواری5) تبدیل حرام به حلال و برعکس6) لزوم میانه‌روی در غذا خوردن برای عموم انسان‌ها7) لزوم کم‌خوری و گرسنگی برای سالکان8) رهایی از زندانِ شکم9) غذاهای معنوی: عشق، ذکر، ایمان

داستان دز هوش ربا (13)شرح و تفسیر بیتهای 466 تا 493موضوعات اصلي این بخش: استعدادشناسي، استعداد عرفانی، شکار کردن و شکار شدن، نعلهاي وارونه در زندگی اجتماعی، چهار ویژگی‌ نفس (کژفکری، وارونه کاری، حیله گری و صدکاره بودن)، افسانه سيزيف، عظمت بی پایان انسان (آفتاب در ذره)، ارتباط بی کلام.  

شرح داستان طوطی و بازرگان (بخش دوازدهم) ایرج شهبازیمکان: مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدازمان: تابستان 1398مدت سخنرانی: یک ساعت و 24 دقیقه موضوعشرح ابیات 73 تا 95 (بخش دوم)1) ادامۀ بحث تفاوت‌های کاملان و ناقصان2) تفسیرهای مولانا از ماجرای «تبدیل شدنِ آتش به گلستان برای حضرت ابراهیم»3) بهترین روشِ برخوردِ صاحب‌نفس در برابر صاحب‌دل4) ضرورت و اهمیت «شنیدن» در سلوک معنوی و نیز در روابط انسانی5) ارزش و اهمیت «گریه» از نگاه مولانا ؛ نقدی بر فرهنگ «گریه در ایران»

داستان دز هوش ربا (12)شرح و تفسیر بیتهای 428 تا 470موضوعات اصلي این بخش: لاابالی بودن عاشق، تفاوت نظام اخلاقی عشق با نظامهای اخلاقی متعارف، اشراف بر ضمایر، شناختن دیگران با شهود عرفاني، نظر مولانا درباره خرقه ای که در سماع از تن در آورند.  

شرح داستان طوطی و بازرگان (بخش یازدهم)ایرج شهبازیمکان: مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدازمان: تابستان 1398مدت سخنرانی: یک ساعت و پانزده دقیقه موضوعشرح ابیات 73 تا 105 (بخش اول)ــ تفاوت‌های کاملان و ناقصان (صاحبانِ دل و صاحبانِ نفس)* در دقیقۀ 10، ثانیۀ 22، اشتباهاً به جای «بر خلافِ»، گفته‌ام: «بر اساسِ».* در دقیقۀ 11، ثانیۀ 12، جملۀ «یعنی مثل پرنده‌های دریایی نیستی»، زائد است.* در دقیقۀ 59، ثانیۀ 49، در شعر سعدی، اشتباهاً به جای «شوره‌بوم»، گفته‌ام: «شوره‌زار».* در دقیقۀ 62، ثانیۀ 57، در مصراع دوم، اشتباهاً به جای «خطا»، گفته‌ام: «عطا».