Da num e da pum

Daco pudessan era ils Partenzers chantar: „A Grüsch rivà pro l’ustaria“, tge vul dir il num Praseria, Prasüras e Parsiras, propi „prà sura“ u insatge tut auter? E daco èn ils Bierts, Bertoggs, Tramèrs e Bärtschs en sasez tuts parents? Chasper Pult declera mintg’emna nums e pleds, lur derivanza sco era las istorgias interessantas che sa zuppan davos quels. Pleds dattan perditga da noss mund cultural-istoric e tradeschan era bler da quels e quellas che dovran e han furmà els. L’emissiun proscha in’invista èn las atgnadads linguistic-culturalas dal mund rumantsch e metta quellas en in context pli global.

Da num e da pum dals 26.02.2022

Curt avant il Chalandamarz finescha nossa emissiun «Da num e da pum» suenter 14 onns e mez. Quest long-seller ha procurà per numerusas bellas experientschas e per inscunters e contacts nunemblidaivels. Per l'ultima emissiun ma fatsch jau mamez ina dumonda sur dad in nas da grip en la Val d'Avras che jau ves davent da Pasqual, savens illuminà dals davos radis da sulegl. Mia dunna e jau numnain quella paraid-crap «El capitan», damai che quel grip en l'America sumeglia noss Piz la Mazza sper il Piz Grisch. Ma cun far retschertgas pli detagliadas, avain nus pir ussa emprais che tscherts abitants da la Muntogna da Schons numnan quella furmaziun «Il nas da l'Indian». Tgi sa pertge? Ulteriurs temas: Il nas da l’Indian (Piz la Mazza)

02-26
05:07

Da num e da pum dals 19.02.2022

Glindesdi è il di internaziunal deditgà a la lingua materna e quai dat la chaschun per ans occupar en la penultima emissiun da nossa lingua. Dunna Marlies Jost che stat a Gempen a Basilea-Champagna ed aveva ils nons a Zuoz sa regorda bain da las chanzuns rumantschas che Cla Biert chantava ensemen cun Staschia ed Angelica Biert. Però il text da «Charas figlias, charas» nun enclegeva ella e perquai ma dumonda ella da declerar il text. Gugent la faschain nus quest plaschair e translatain dal rumantsch jauer, lidiom discurrì in Val Müstair, expressiuns sco «abot» (avuonda), «ischli» (uschigliö) u pruvain era dad explitgar pleds vegls sco il «schlobgiader» che quasi nagin nenconuscha pli – e nus tadlain ensemen la chanzun da las mattas pubertaras che fan desperar las mammas. Ulteriurs temas: O charas figlias charas

02-19
07:55

Da num e da pum dals 12.02.2022

Il count-down da nossa emissiun davart nums e toponims ha cumenzà. Il favrer pudais vus tadlar anc las trais ultimas emissiuns. Ils 12 da favrer vulain nus anc ina giada guardar ils chalenders rumantschs ed ans smirvegliar, co che mintgin va sia atgna via per ils onomastics. En Engiadina numna il Chalender ladin per il di dals 12 da favrer Susanna per ils protestants, en Surselva figurescha en il Calender Romontsch catolic il num Ludan ed il Calender Per mintga di per las valladas renanas inditgescha per ils refurmads l'Eulalia. Il prenum Susanna enconuschain nus anc oz, sia collega martira Eulalia betg. Tgi sa ch'ella è la martira la pli venerada en Spagna? Ludan dentant represchenta ils pelegrins. Ma en sasez è questa confusiun en il chalendari stimulanta! Ulteriurs temas: Susanna, Eulalia e Ludan

02-12
05:05

Da num e da pum dals 05.02.2022

L'onn passà è mort nunspetgadamain Valentin Vincenz (1942-2021) ch'abitava a Buchs. Als Rumantschs era el enconuschent sco autur da differentas publicaziuns, tranter auter da l'ovra deditgada a ses vitg nativ Andiast «Zwischen Péz Fluaz und la Pella». En occasiun da la cumparsa da questa documentaziun dals toponims sin territori dad Andiast avevan nus deditgà in'emissiun a sias retschertgas toponomasticas ch'el aveva gia cumenzà durant ses studis da romanistica e cuntinuà durant sia vita entira. Cun preschentar in pèr nums or da ses roman «Il Multè fatal» (2020) che raquinta fatgs savens snegads vulain nus sa regurdar dad el. Ulteriurs temas: Il Multè

02-05
06:11

Da num e da pum dals 29.01.2022

Cun far in pèr pass a Malans han buns amis observà ina giassa cun in num misterius. Quella va parallelamain cun ina bova che sa numna era Gazienzarüfi. A Vaz sut datti il Cosenzbach, a Gams ina Gasenzenstrasse. Forsa chinsatgi è stà ina giada a Cosenza, la chapitala da la provinza cun il medem num en Calabria, nua chil dies dal pe da la peninsla taliana è? Tut quests nums han las medemas ragischs, els derivan dal num preroman COSANTIA chera il num d'in flum. Ils origins dals flums eran savens lieus da consacraziuns, ils nums cuntegnan fin oz misteris anc betg revelads. Ulteriurs temas: Gazienzengasse

01-29
05:02

Da num e da pum dals 22.01.2022

La poetessa Jessica Zuan da Segl è intgantada dal num da la val laterala «Chamuera» che maina da Chamues-ch vers sid. Quai èn dus dals nums che sa refereschan a noss chamutschs che passentan in grev temp uss lenviern. En l'entir artg alpin deriva il pled per quel animal pli probabel d'in pled preroman. Tgi enconuscha dentant l'expressiun «purter sülla chamutschigna» che sa referescha als chatschaders? Perquai che dunna Jessica abitescha a Barcelona dain nus era anc in sguard a l'architect da la «Sagrada Familia» e guardain co che ses num stat en relaziun cul num da schlattaina Gaudenz. Ulteriurs temas: Val Chamuera

01-22
04:19

Da num e da pum dals 15.01.2022

Blers discurran da la Svizra rumantscha, nus vulain dar oz in'egliada a la Svizra cun sias vischnancas e citads da tschellas trais linguas, ma cun ina vista rumantscha. Donat Caduff ha creà per incumbensa dal chantun Grischun ina charta geografica da la Svizra, nua che tut ils lieus abitads han in num transponì en rumantsch. Quest'ovra d'art sa chatta en la Chasa dals chantuns a Berna, ma il favrer vegn stampada ina versiun pitschna per il diever public. Lura pudain nus sa laschar surprender dals nums nunspetgads sco Vinnavil-Praplaniv, Vedervitg e Maileras – u sa dumandar nua che sa chattan Babigna e Pacugn, Trantermunts e Basmundinga-Schlattinga. Ulteriurs temas: La Svizra en rumantsch

01-15
06:41

Da num e da pum dals 08.01.2022

Ils chalenders inditgeschan per oz il num tudestg Erhard u la furma rumantscha Sarard. Oriundamain era il num rumantsch Arard, che signifitga nà dal tudestg ina persuna che mira ferm sin sia onur. Dapi 1490 datti dentant a Zernez la schlattaina Serrardi u Sararart. En il cudesch retic dals nums da famiglia pudain nus leger che quels ch'eran derschaders u notars vegnivan numnads cun in Ser u Sar, che deriva dal talian messere cun suenter il prenum. Quai è damai il cas era cun las famiglias Saratz, Sarott, Sartea e Serion. Ma pertge è Nicolin Sererhard impurtant per il Grischun? Ulteriurs temas: Sarard

01-08
06:54

Da num e da pum dals 01.01.2022

Oz giavischain nus in cordial «Bun di, bun onn» a tuttas audituras ed a tuts auditurs, forsa ch'intginas retschaivan schizunt er in regalin sco che quai era usità pli baud. Quel numnav'ins regal da Bumaun e quai signifitgava ch'il regal era in dun dad in bun maun. Il di sez ha survegnì il medem num. En Surselva ed en il Grischun central vegn il di d'oz era numnà Daniev, sche intgin raquinta en Engiadina ina novitad sche è quai era ina «danöv». En mintga cas creschan ils dis puspè, ma per il mument anc uschè pauc sco che las giaglinas dovran per far in ov! Ulteriurs temas: Daniev

01-01
04:15

Da num e da pum dals 25.12.2021

Johann Coaz è stà ina persunalitad excepziunala dal 19avel tschientaner. Suenter in studi dad economia forestala elavura el sco topograf da muntogna la basa per plirs fegls da la charta geografica da Dufour. En quest connex fa Coaz la primascensiun da blers pizs grischuns, tranter quels era dal Piz Bernina. El vegn a dar quest num al pli aut piz dal Grischun tenor il num dal pass. En lexposiziun al museum retic deditgada a Coaz ed a ses merits vegnin nus a savair chel ha dà il num anc ad auters pizs cheran fin lura senza denominaziun, dal Piz Quattervals al Piz dal Diavel. Ulteriurs temas: Las muntognas da Coaz

12-25
04:46

Da num e da pum dals 18.12.2021

Il Vorarlberg cunfina cun il Partenz, ma paucs Grischuns enconuschan quella part da l'Austria che fascheva ina giada part dal territori rumantsch. Manfred Beck, ch'abitescha a Brand en il Brandnertal nua ch'ils Gualsers han remplazzà il rumantsch cun il tudestg, s'interessa fitg per ils toponims che mussan anc oz lur derivanza rumantscha. Il Gafalljoch vegniva surmuntà da pli baud cun chavals, la Palüdalpe è anc oz palidusa. Ma tge signifitgeschan ils nums Gafedura u Valscherina? Ulteriurs temas: Brandnertal

12-18
04:41

Da num e da pum dals 11.12.2021

Gia l'emna passada avain nus tadlà, co che Durich Chiampell empruvava da declerar la derivanza dals nums en nossas valladas en sia descripziun geografica dal territori da la Republica da las Trais Lias, cumparida avant pauc temp. Cun quai ch'el era persvas che noss perdavants eran fugids dals Romans, metta el blers nums en connex cun lur anteriura patria en l'Italia Centrala. Zernez deriva per el da «Cernetum», Zuoz da «Tutium» ed Ilanz/Glion da «Antium» – tuttas trais citads en la regiun dal Lazio. E la Val Trupchun avess tenor el da renviar ad in monument da victoria. Ma i para che l'origin è in lieu per dismetter las cogas. Ulteriurs temas: Chiampell sco toponomast

12-11
06:17

Da num e da pum dals 04.12.2021

Nus savain che Durich Chiampell è stà in dals refurmaturs da l'Engiadina ed ha translatà il 1562 psalms en vallader. El aveva era scrit ina «Historia Raetica» e vegn numnà perquai «il bab da l'istorgia grischuna». L'autra gronda lavur è sia descripziun geografica dal territori da la Republica da las Trais Lias ch'è vegnida edida dacurt per l'emprima giada en translaziun cumpletta dal latin en tudestg. Per tuts che s'interessan per il Grischun è quai ina lectura indispensabla. Tar l'interpretaziun dals toponims va Chiampell però savens vias pulainas. Tge collia p. ex. la fracziun da Chaflur en Valsot cun ina flur? Ulteriurs temas: Chaflur e Piz Arpiglia

12-04
04:41

Da num e da pum dals 27.11.2021

Maria Morell da Guarda ha scuvert en in cudesch, che la vischnanca da Vnà en Engiadina Bassa sa numnava pli baud Manas. Ella naveva mai udì quel num che tuna bunamain tudestg. Blers pensan che Manas saja la furma tudestga per Vnà – ma quel num è bler pli vegl. Gia en il 14avel tschientaner èn documentadas las furmas Manaw e Mnav. Prada planiva sut il vitg vegn anc oz numnada «Plan Mnà». Forsa che quel num deriva dal verb latin «minare», che signifitga chatschar u stuschar, che correspunda en franzos a «mener». Mnà u Vnà en «giud via», forsa che pervi da quai sa numna in prà allontanà en Val dUina «Vnà dadaint»? Ulteriurs temas: Manas (Vnà)

11-27
04:47

Da num e da pum dals 20.11.2021

In auditur da la Val Müstair dumonda, sch'ils nums Ruinatsche e Runatscha sajan parentads e colliads cun la schlattaina Rufinatscha. Dal pled latin «ruina» datti en rumantsch bleras furmas tenor ils differents suffixs, quai èn desinenzas che midan in zichel la significaziun dal pled. Nus avain en la Rumantschia Ruinals, Ruineras, Ruinella, Ruinains, Ruinettas e bleras Ruinatschas da Sumvitg sur Breil, Domat, Clugin, Ftan fin eba Müstair. Il num da famiglia Ruinatscha datti er a Müstair gia dapi 1357, pli tard en la furma Ruvinatza, pia fitg sumegliant a Rufinatscha. Ulteriurs temas: Ruinatscha

11-20
05:13

Da num e da pum dals 13.11.2021

Il november vegn era numnà il mais da Son Martin. Son Martin è in sontg fitg popular; ed ils 11-11 è il di da Son Martin, in di fitg impurtant. Il num Martin vegn dal dieu roman da la guerra: Mars. Son Martin era bain in schuldà roman, dentant in cun cor. El ha regalà la mesadad da ses mantè ad in pauper. E quest maletg cun Son Martin sin il chaval ha er chattà la via sin differentas vopnas. Ulteriurs temas: Son Martin

11-13
04:36

Da num e da pum dals 06.11.2021

Oz è l'onomastic da Linard u Glienard u Leonhard, in num che bleras e blers enconuschan dal Piz Linard sur Lavin. Quel vegn dal tudestg e signifitgescha temerari e curaschus sco in liun. En la baselgia catolica datti il son Leonard ch'è il protectur dal muvel e surtut dals chavals. Quel ha vivì tranter il 5avel e 6avel tschientaner sco eremit senza acceptar da daventar uvestg. El ha fundà la claustra da Noblat en Frantscha sin il terren regalà dal retg ch'el aveva pudì circumdar sin in asen durant ina notg, suenter avair salvà la regina en speranza ch'aveva gì las deglias amez il guaud. Ulteriurs temas: Linard

11-06
04:27

Da num e da pum dals 30.10.2021

Tgi che va tras Vuorz ch'ils Rumantschs numnan Uors e quels da lingua tudestga Waltensburg è adina puspè surprais quant lung che quel vitg lung la via è. Per ir sin il chastè Munt Sogn Gieri ston ins ir anc in toc, ma per scursanir pudain nus passar in clavà ch'è situà a Tavellas, en la pronunzia dals abitants Tavialas. Quest toponim è derasà er en autras vals e deriva dal latin «tabella». Ma tgi sa ch'il vegl num rumantsch dal Glaspass che colliescha la Val Stussavgia cun la Mantogna sa numnava pli baud era «Tavealas»? Ulteriurs temas: Tavialas

10-30
04:32

Da num e da pum dals 23.10.2021

Oz è l'onomastic da Severin, almain per ils chalenders refurmads. Quai è in num che deriva dal latin. Ina famiglia ch'era vegnida da l'Africa en l'Imperi roman aveva questa schlattaina, ma Severus era ed è er in prenum. Nus badain spert, che quel correspunda al pled rumantsch «sever». Ma sever na sto betg manegiar quella qualitad che tscherts scolasts avevan, ins po er esser sever envers sasez cun esser conscienzius, damai cun suandar l'atgna conscienza. Sco quels da Lavin che din: «Chi ha sa conscienza netta zuond, nu temma nil diavel ni al muond». Ulteriurs temas: Severin

10-23
04:59

Da num e da pum dals 16.10.2021

In mat a Ftan porta il bel num Jarno. Pli baud eri usit tar nus da dar als uffants prenums dals parents, magari da la nona u dal non. Oz tschernan blers geniturs nums ch'els han udì casualmain e che plaschan. Il bab aveva seguì in temp las cursas dad auto cun il pilot talian Jarno Trulli, da là enconuscheva el quest num finlandais che correspunda al num biblic dal profet Jeremia. La lingua suomi è dal tuttafatg autra che las linguas europeicas, ella è parentada be cun l'ungarais. Per Jeremia existan anc autras furmas sco Jarmo, Jarkko, Jere, u Jorma. Ulteriurs temas: Jarno

10-16
03:41

Recommend Channels