خواجوی کرمانی عارف بزرگ و شاعر بزرگ ایران در قرن هشتم هجری و از ستون‌های محکم شعر فارسی است که با آثار ارزشمند خود، همچنان در تاریخ ادبیات ایران جاودانه باقی مانده است..

نام کامل او كمال الدين ابو العطا محمود بن على بن محمود مرشدی کرمانی است و نسبت مرشدی به سبب انتساب او به فرقه مرشدیه یعنی پیروان شیخ ابو اسحق کازرونی است.

از خواجوی کرمانی با عنوانهای نخلبند شعرا، خلاق المعانی و ملک الفضلا نیز داده اند. تخلص او در همه شعرهایش خواجو است که خود مصغر خواجه و این تصغیر از باب تحبیب است.

زندگینامه خواجوی کرمانی 

خواجوی کرمانی در سال  668 ه.خ  (۱۲۹۰ میلادی) در خانواده یی سرشناس در کرمان به دنیا آمد، دوران کودکی را در آن شهر گذرانید و سپس سفرهای طولانی به حجاز و شام و بیت المقدس، عراق عجم، عراق عرب و مصر و بعضی از بندرهای خلیج فارس کرد و در این سفرها توشه ها از دانش و تحقیق اندوخت

  خواجو چندگاهی در بغداد اقامت گزید و در سال 710 هـ .خ  مثنوی همای و همایون را به نام  سلطان ابو سعید و وزیرش غیاث الدین محمد در آن شهر  سرود

 او در سال 714 ه.خ به ایران بازگشت اما چون ابو سعید بهادرخان کشته شده بود و غیاث الدین محمد هم مدتی پس از ورود خواجوی کرمانی به دست مخالفانش به قتل رسید و خواجو به قول خود سلطانیه بی سلطان را لایق اقامت ندید به اصفهان رفت

 پس از چندی اقامت در اصفهان، از آن جا به کرمان و فارس سفر کرد و در پناه خاندان اینجو علی الخصوص در ظل عنایت شاه شیخ ابو اسحق درآمد و در حالی که رقیب او امیر مبارزالدین را نیز مدح می گفت مدتی به رفاه گذرانید تا بدرود حیات گفت.

خواجو پسری داشته است به نام مجير الدين ابو على سعيد که از او در منظومه کمال نامه نام می برد.

از میان معاصران خواجوی کرمانی، حافظ از همه مشهورتر است، خواجو  که به سال و تجربه شاعری بر حافظ تقدم داشت در مدتی که مقیم شیراز بود مانند دوستی که سمت رهبر داشته باشد بر اندیشه حافظ پرتو تعلیم افکنده بود و به همین سبب است که در دیوان حافظ شیرازی بیت های بسیاری را میبینیم که به تقلید یا به استقبال از غزل های خواجوی کرمانی ساخته و یا گاه معنی و لفظی را از او اقتباس کرده است.

مرگ خواجوی کرمانی در حدود سال 728 هـ.خ در شیراز اتفاق افتاد و آرامگاه او در تنگه الله اكبر شيراز نزديک دروازه قرآن واقع است. 

جایگاه خواجوی کرمانی در ادبیات فارسی

خواجوی کرمانی به دلیل توانایی بالا در تصویرسازی، استفاده از تشبیهات بدیع و زبان روان، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات فارسی دارد.

با ترکیب مضامین عرفانی و عاشقانه، سبکی خاص ایجاد کند که هم مورد توجه معاصرانش قرار گرفت و هم تأثیر عمیقی بر نسل‌های بعدی شاعران گذاشت.

غزلیات او الهام‌بخش بسیاری از شاعران پس از خود، از جمله حافظ شیرازی بوده است. به همین دلیل، برخی خواجو را «استاد حافظ» دانسته و یکی از حلقه‌های مهم انتقال سبک شعری نظامی گنجوی به حافظ شیرازی است.

آثار و اشعار خواجوی کرمانی

<figure class="aligncenter size-full"><figcaption class="wp-element-caption">اشعار خواجوی کرمانی شاعر بزرگ ایران در قرن هشتم هجری خورشیدی</figcaption></figure>

خواجوی کرمانی آثار متعددی در قالب‌های مختلف شعری از جمله غزل، مثنوی، قصیده و رباعی سروده است.

اشعار او سرشار از مضامین عرفانی، عاشقانه و اخلاقی است. برخی از مهم‌ترین آثار او عبارت‌اند از:

•  دیوان اشعار: شامل غزلیات، قصاید، رباعیات و قطعات که بیش از چهل هزار بیت است. وی در دوران حیاتش کمک جمعی از ویراستاران شعرهای خود را جمع آروی و تدوین کرد که به دو بخش صنایع الکمال و بدايع الجمال تقسیم شده است

•  مثنوی های ششگانه او که خواجو در سرودن آنها به نظامی و  فردوسی نظر داشته عبارت است از: 

1. سام نامه
2. همای و همایون
3. گل و نوروز
4. روضةالانوار
5. کمال‌نامه
6. گوهرنامه

1-سام نامه که منظومه یی حماسی و عاشقانه است به بحر متقارب مثمن مقصور یا  محذوف و به تقلید از شاهنامه فردوسی ساخته شده و راجع به سرگذشت سام نریمان است، این منظومه در حدود 14500 بیت دارد. 

2- همای و همایون مثنوی عاشقانه ای است که داستان عشق همایون با همای دختر فغفور چین به بحر متقارب که خواجو آن را به سال 710 هجری خورشیدی در 4407 بیت به پایان رسانید

3- منظومه گل و نوروز به بحر هزج مسدس محذوف یا مقصور داستان عشق  شاهزاده یی به نام نوروز به «گل»، دختر پادشاه روم است که خواجو آن را بسال 720 هـ.خ  در 5302 بیت و برای شبیه سازی در برابر خسرووشیرین نظامی سروده است. 

4- منظومه روضة الانوار به پیروی از مخزن الاسرار نظامی در اندکی بیش از دو هزار بیت سرود و به سال 721 ه. خ به پایان رساند. موضوع این منظومه اخلاق و  عرفان و وصف حالی رسا از خود شاعر است. 

5 – کمال نامه منظومه یی عرفانی در دوازده باب بر وزن سیرالعباد سنایی  در 1849 بیت که خواجوی کرمانی آن را به یاد شیخ مرشد ابو اسحق کازرونی آغاز و به نام شاه شیخ ابو اسحق اینجو به سال 722 ه. خـ ختم کرده است.

6-منظومه گوهر نامه در 1022بیت به بحر هزج مسدس مقصور یا محذوف که به سال 724 هـ به اتمام رسیده است و شاعر آن را به نام امیر مبارز الدین محمد و وزیر او بهاء الدين محمود و در منقبت او و پدر و نیاکانش ساخته است. 

آثار دیگر خواجو عبارت است از مفاتیح القلوب که منتخبی است از شعرهای او، رسالة الباديه به نثر در سوانح سفر مکه،  رساله سبع المثانی در مناظره شمشیر و قلم، رساله مناظره شمس و سحاب به نثر 

خواجوی کرمانی بنابر روش ادیبان زمان از بیشتر دانش های عصر خود بهره داشت و در بعضی مانند نجوم و هیئت صاحب نظر بود.

عُلُو سخنش در قصیده و غزل و دیگر انواع شعر قدرت او  را در سخنوری نشان میدهد با این حال به پیروی استادان پیشین نیز می پرداخت چنانکه در قصیده از سنایی و خاقانی و در مثنوی از شیوه نظامی و در غزل از سعدی پیروی کرده است و از این بابت در جزو آن دسته از شاعران است که غزلهای آنان در سیر تحول غزل میان سعدی و حافظ قرار داشته یعنی مضمونهای عرفانی و اندرزی و حکمی را همراه با مضمونهای عاشقانه دارد.

وی در غزل، قافیه ها و ردیف های دشوار بسیار به کار برده است و با این همه سخن او در آنها  روان و دلپذیر است و همین روانی و دلپذیری سبب شده است تا برخی از ناقدان سخن او را دنباله غزلهای سعدی و حتی دزد آنها بنامند.

 قسمتی از قصیده های خواجوی کرمانی در زهد و  وعظ و قسمتی در توحید و نعت و بعضی در منقبت بزرگان دین و برخی از آنها شامل مطلبهای انتقادی و مطایبه است. وی به شیوه نظامی به نظم ساقی نامه نیز مبادرت جست. 

از شعرهای خواجوی کرمانی

شعر ملک سیلمان باد است

پیش صاحب‌نظران ملک سلیمان بادست
بلکه آن است سلیمان که ز ملک آزادست

آن که گویند که بر آب نهاد است جهان 
 مشنو ای خواجه که چون درنگری بر بادست

هر نفس مهر فلک بر دگری می‌افتد 
 چه توان کرد چو این سفله چنی