سماع از منظر قرآن و اهل‌بیت (علیهم السلام)

■ محمدرضا شاهرودی^*    ■ سید مهدی صدرالحفاظی^**

چکیده

آئین بدعت‌آمیز سماع که در عرف و ادبیات صوفیانه به چرخش‌ها و حرکات رقص‌گونه تؤام با حالت جذبه و هم‌آوا با نوای سا‌زها و نغمه‌های دل‌نشین اطلاق می‌شود، از جایگاهی ویژه و والا در فرهنگ اهل ‌تصوّف و فرقه‌های صوفیانه برخوردار بوده و هست و اقطاب و اعاظم صوفیه نه تنها بر اهتمام به انجام و استمرار آن مهر تأیید می‌زدند، بلکه آن را مستحسن و مایۀ شور و شعف می‌خواندند و همواره بر مشارکت در مجلس سماع که از آن به محفل وجد و فنا یاد می‌کردند، مشتاق و مصر بوده‌اند و بنا به برخی نقل‌ها – چنان‌که سیره و سنت صوفیان نیز گواه این مدعاست – حتی معدود صوفیان به ظاهر متشرعی که سماع را بدعت بارز دانسته و بدین جهت ناروا می‌شمردند نیز در خفا و خلوت از آن رویگردان نبوده‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. این آئین و عادت، از آن‌جا که همواره جزیی جداناشدنی از فکر و فرهنگ صوفیانه بوده است، از دیرباز شاخصه شاخص و نماد بارز صوفی‌گری نیز به شمار رفته است‌‌‌‌‌‌‌‌. بسیاری از صوفی مسلکان نیز که در جای‌دادن و جاودانه ساختن سماع در سنتِ صوفیانه و در دویرۀ درویشان، نقشی بسزا و برجسته داشته‌اند، سماعِ صوفیانه را با عبارات آکنده از آرایه‌های ادبی ستوده و بسان برخی سران و سرآمدان صوفیه در صدد ارایه تفسیرهای نمادگرایانه از سماع برآمده‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. در این مقاله ضمن بیان معنا و جایگاه سماع و هم‌چنین اشاره به آئین‌های بدعت‌آمیز ملازم با آن در سنتِ صوفیانه و دیدگاه سردمداران صوفیه در باب سماع، با استناد به آیات قرآن کریم و استشهاد به متون روایی، به تبیین نگاه و نظرگاه اسلام و به ویژه شیعه، دربارۀ سماع و دست‌افشانی و مناسک آئینی مرسوم در مجالس سماع – هم‌چون: خرقه‌دری، شطح و طامات‌گویی، نشئگی و نوشیدن مسکرات – پرداخته شده است‌‌‌‌‌‌‌‌. چنان‌که عالمان شیعی و شریعت‌مدار نیز اذعان و بر آن تأکید کرده‌اند، اصرار و اهتمام ‌‌متصوّفه بر برگزاری مجالس سماع همراه با رقص و غنا و اجرای برنامه‌های بدعت‌آلود، مهر تأییدی است بر شریعت‌گریزی ‌‌متصوّفه و گواه گویایی است بر گرایش این فرقه به انحراف از منهج و مسیر اسلام‌‌‌‌.

کلیدواژه‌ها: صوفیه، ‌تصوّف، عقاید صوفیه، انحرافات صوفیه، مناسک خانقاهی، سماع‌خانه، نقد سماع، سماع صوفیانه و اسلام‌‌‌‌.

* دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران | mhshahroodi@ut.ac.ir

** عضو هیأت علمی دانشکدۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران |  sadrolhefazi@ut.ac.ir

برای دانلود فایل صوتی ارائه روی این نوشته کلیک کنید: دانلود

نوشته صوت ارائه و چکیده مقاله دکتر محمدرضا شاهرودی: سماع از منظر قرآن و اهل بیت علیهم السلام اولین بار در اولین همایش ملی تصوف، شاخصه ها و نقد ها. پدیدار شد.