کاتێک تازەلاوێک بووم، لە تەلەڤزیۆنەوە زنجیرەفیلمێک بڵاو دەبووەوە به ناو ئەبووعەلی سینا، لە نووسین و دەرهێنانی کەیهان ڕەهگوزار. تەمەنم کەم بوو، بەڵام کەیفم پێی هاتبوو. ئێستاش هەر پێم وایە فیلمێکی باش و سەرنجڕاکێشە. هەر لەو سەردەمەدا چەندین جار ناوی مامۆستا هەژارم وەک شاعیرێکی ناوداری کورد بیستبوو. ڕۆژێک به هەڵکەوت لە نێو کتێبخانەی ماڵێدا و لە نێوان کتێە فارسییەکاندا چاوم به کۆمەڵێک کتێبی بەرگ ڕەشی گالینگۆر کەوت که ناوی مامۆستا هەژاریان لە سەر

نووسرابوو. دەستم دا کتێبەکە و چاوێکم پێدا خشاند. پێم سەیر بوو. لە سەری نووسرابوو «قانون در طب»، نووسینی ئەبووعەلی سینا، وەرگێڕانی عەبدولڕەحمان شەڕەفکەندی، هەژار. چاپەمەنیی سرووش. هەڵبەت دیارە ئەمانە به فارسی نووسرابوون. به سەرسوڕمان و ئیشتیاقەوە بەرگەکەم هەڵداوە و چوومە سەر پێشەکییەکەی. پێم سەیر بوو، مادام شاعیرێکی کوردە، چۆنه کتێبێکی ئاوا و لەو بوارەیدا وەرگێڕاوە؟! کتێبێک له بواری تیب و پزیشکیدا و ئەویش لە عەرەبییەوە بۆ فارسی؟!

من پەیام حیسامیم و لەم بەشەدا دەمەوێ چیرۆکی وەرگێڕانی کتێبی قانوون لە تیبی ئەبووعەلی سیناتان بۆ باس بکەم که چۆن لە لایەن هەژار، شاعیر و نووسەری کوردەوە وەرگێڕدرا. لەگەڵم بن.

کتێبەکەم کردەوە و دەستم کرد به خوێندنەوە. با ئاماژه بەوە بکەم قانونی ئەیبنی سینا سەرجەم پێنج بەرگه. لە سەرەتادا ئاماژە کرابوو که بەرگی یەکەمی کتێبەکە لە لایەن چاپەمەنیی زانکۆی تارانەوە چاپ کراوە، بەڵام گوایە کێشەیەک لە نێوان وەرگێڕ و چاپەمەنیدا ڕووی دابوو که درێژەی نەدابوو و ئێستا چاپەمەنیی سروش جێگەی

گرتبووەوە. که ئەم بەشەم خوێندەوە، هان درام درێژه به خوێندنەوەی کتێبەکە بدەم.

ئەمڕۆکه ناوی ئەبووعەلی سینا بۆ خەڵک تەنیا ناوێکی ئاشنایە، بەڵام زانیارییان لە سەری کەمە. شێخولڕەئیس ئەبووعەلی حوسێنی کوڕی عەبدوڵڵا کوڕی سینا، فیلسووف، زانا و تەبیبی ناودارە که پاش سەدان ساڵ هێشتا ناوبانگی لە نێو کۆڕە

زانستییەکاندا ماوە. زانایەکی بێوێنه به ١٣١ بەرهەمی ڕەسەن و ١١١ بەرهەمی خراوە پاڵەوە. هەڵبەت ئیبنی سینا زیاتر به دوو بەرهەمی ناودارییەوە ناسراوە، واتە شیفا و قانوون. ڕەنگه لەبەر ئەوەی باوباپیرانمان سەدان ساڵ کەڵکیان لەو ڕێنمایی و زانستە

پزیشکییانە وەرگرتبێ که لەم دوو کتێبەدا باس کراون. بەڵام پتر لە بەرهەمەکانی، تەنیا ناوی ئەم زانایە بۆ گوێمان ئاشنایە و ئەوەش چونکه ئەوکات زمانی زانست لە ناوچەکەدا عەرەبی بووە و بەرهەمەکانی به عەرەبی نووسراون، هەرچەند هەر ئەوکاتیش هەندێکیان به زمانەکانی دیکه وەک لاتین و ئینگلیزی وەرگێڕدران و سەدان ساڵ لە خوێندنگه و زانکۆ باڵاکانی ئورووپادا لێکۆڵینەوەیان لە سەر کراوە و بێگومان یەک لە بناغەکانی دامەزرانی هەندێ له زانستە نوێیەکانن. بەڵام ئەوە سەیر بوو که کتێبی قانوون تەنیا هەندێ وەرگێڕانی ناتەواو و کۆمەڵێک تەفسیری هەیە و قەت به تەواوی وەرنەگێڕدرابوو. چاپەمەنیی سروش لە وەرگێڕانی بەرگی یەکەمدا ئاماژەی بەم بابەتە کردووە و دەڵێ: «بۆ مەبەستی هەڵبژاردنی نوسخەیەک بۆ وەرگێڕان، چەندین نوسخەمان تاوتوێ کردووە. بەداخەوە نوسخەکان جیاوازییان زۆرە و نوسخە ئینگلیزییەکەش تەنیا بەرگی یەکەمە و ئەویش تەواو جیاوازە. بۆیە به ناچار یەک لە بەناوبانگترینەکان واتە نوسخەی قانوون لە تیبی بولاقمان هەڵبژاردووە هەتا ڕاستکردنەوە و لێکدانەوە و وەرگێڕانی بۆ بکرێ. لە هەرکوێش جیاوازییەکی زۆر لە نێوان نوسخەکاندا بووبێ، لە پەراوێزدا ئاماژەمان پێ کردووە.»

بەڵێ، سەرنجام پاش هەزار ساڵ، یەکەم جار هەژار کتێبەکە لە لایەن چاپەمەنیی زانکۆی تارانەوە وەردەگێڕێ. وەرگێڕانەکە خێرا سەرنجێکی زۆر ڕادەکێشی و پێشوازییەکی وای لێ دەکرێ که پاش ماوەیەکی کەم ئیدی دەست ناکەوێ. بەڵام سەیر ئەوەیە له سەرەتای کتێبەکەدا، پێشەکیی وەرگێڕی تێدا نییە. وەرگێڕێک که قۆڵی لە کارێک هەڵماڵیوە کەسی دی غیرەتی نەکردووە خۆی لێ بدا. بەڵگەش بۆ ڕەفتاری نادروست و موغریزانەی چاپەمەنیی زانکۆی تاران هەر ئەمە که چیدی عەبدولڕەحمان شەرەفکەندی درێژه به هاوکاریی زانکۆی تاران نادا و بۆ درێژەی کارەکە لەگەڵ چاپەمەنیی سرووش ڕێک دەکەوێ. بە پێی ڕێککەوتنەکە، چاپەمەنیی سرووش داوا لە

هەژار دەکا درێژه به کارەکەی بدا و دەست بکا به وەرگێڕانی بەرگی دووهەمیش. ئەمەی ئێستا دەیبیستن، بەشێکە لە پێشەکیی کتێبەکە که لە لایەن دەزگای سرووشەوە چاپ کراوە: «هەر لە یەکەم مانگەکانی پاش بڵاوبوونەوەی بەرگی یەکەمی کتێبەکە، هەموو نوسخەکان فرۆشران و کەچی چاپەمەنیی زانکۆی تاران هیچ هەوڵێکی بۆ چاپی دووبارە نەدا. داوای خوێنەران بۆ چاپی بەرگی دووهەم و هەروەها پێویستیی چاپی دووهەمی بەرگی یەکەم و هیوا بۆ چاپی سەرجەم بەرگەکانی کتێبەکە، وای کرد کارگێڕان و

بەڕێوەبەرانی چاپەمەنیی سرووش به جۆشوخرۆشەوە هەوڵ بۆ ئەنجامی ئەم کارە بدەن. بەم شێوەیە ئێستا بە ڕێککەوتن لەگەڵ وەرگێڕ و لابردنی بەربەست و گرفتەکانی دیکه، چاپی دووەمی بەرگی یەکەمی کتێبەکە به هەندێ شرۆڤه و بەشی زیادکراوەوە

پێشکەش به توێژەران و خوێنەران دەکەین.» جێی سەرنجە که دیسان و ئەمجارە لە چاپی سرووشیشدا هیچ پێشەکییەکی وەرگێڕ نابینین، تەنیا پێشەکیی چاپەمەنییەکان هەیە! بۆ دەبێ کتێبێک که به هۆی دژواری و چەتوونیی وەرگێران، پاش هەزار ساڵ کەسێک توانیویە وەرگێڕانێکی گونجاو و باشی بۆ بکا، هیچ دەستنووس یا پێشەکییەکی وەرگێڕەکەی لەگەڵ نەبێ؟ لە بەرگی دووەمی قانوون لە تیبدا که دواتر چاپ دەکرێ، وەرگێڕ واتە هەژار به سەردڕێکی به تانەوتەشەرەوە گرێی مەسەلەکەمان بۆ دەکاتەوە. ئەمە دەقی پێشەکییەکەی هەژارە کە کردوومانەتە کوردی:

موقەددەمەیەک که بوو به موئەخەرە

پەروەردگار وای موقەددەر کردبوو که به تاوانی دژایەتیی ڕەگەزپەرستی لە ئێرانی ڕەزاخانی ڕابکەم و ساڵانی گەنجێتیم له بەغدا و وڵاتانی عەرەبیی دیکه به سەر بەرم و

لە سەردەمی بەساڵاچووییدا دیسان به هەمان تاوان ناچار بووم له ستەمی سەددام و حکوومتی بەعس ڕابکەم و پێچەوانەی مەیلی خۆم لە ساڵی ١٣54دا بگەڕێمەوە ئێران و تووشی دەردی بێکاری و سووڕانەوە بێرەوبەوێدا بم. قسە و قەول زۆر بوون و کردەوە کەم.(لەو سەردەمەدا هەژار کێشەی ماددیی هەبوو و دۆستان و هاوڕێیانی ئەم ئیمکانەیان بۆ ڕەخساند که کەڵک لە کتێبخانەی زانکۆی تاران وەرگرێ.) تا ڕۆژێک

که چارەنووس تووشی چاپەمەنیی زانکۆی تارانی کردم. سەرپەرستی چاپەمەنییەکە، مامۆستا بەهرام فەرەوەشی پێشنیاری پێ کردم کتێبی قانون لە تیبی ئەبووعەلی سینا بکەمە فارسی. (گوایە پاش ئەوەی هەندێ لە ئاشنایانی هەژار هەوڵ دەدەن زانکۆی تاران کارێک بۆ هەژار بڕەخسێنێ، بەڕێوەبەرانی زانکۆکە بۆ ئەوەی ئەرکەکە لە یەخەی خۆیان بکەنەوە، هەوڵ دەدن پێشنیاری کارێکی پێ بکەن که به ڕای خۆیان وا بووە زۆر قورسە و بۆی ئەنجام نادرێ و بەم شێوەیە خۆ لە مەسەلەکە دەرهاوێژن.) سەرسام بووم به بەختم که چۆن تووشی ئەمە ببووم. قانوونی ئیبنی سینا تەمەنی نووحی هەیە! لە عەرەبییەوە کراوەتە لاتین و ئینگلیزی، بەڵام چۆنه هیشتا نەکراوەتە فارسی کە زمانی خودی نووسەرە؟ پاشان، بۆچی ئەم کارە به ناوی من دەرچووە؟ دواجار لەگەڵ خوێندنەوەی یەکەم ڕستەکانی کتێبەکە تا ڕادەیەک بە وەڵامی پرسیارەکەم گەیشتم و هەرچۆنێکی بێ به جۆش و حەزێکی زێدەوە دەستم کرد به وەرگێڕان و لە ماوەی کەمتر لە شەش مانگدا وەرگێڕانی بەرگی یەکەمی کتێبی قانوونم کۆتایی پێ هێنا و به پێی ڕێککەوتنێک که لەگەڵ چاپەمەنیدا هەمبوو پێشەکییەکی

موختەسەر و کورتم بۆ نووسی که ناوەرۆکەکەی به گشتی ئەمە بوو من هیچ شارەزاییەکم لە زانستی تیبدا نییە تا پەی به ئاستی بەهرە و توانای ئیبنی سینا لەم پیشە پیرۆزەدا ببەم، بەڵام لە ڕەوتی وەرگێڕانی قانووندا هەندێ بابەت سەرنجیان ڕاکێشام و

بۆم بوونە پرسیار که بەم شێوەیەن: خەون پێش و پاش شێخولڕەئیس، توێژەر و دەروونناسانی جیهان سەبارەت به سەرچاوەی خەون گەلێک لێکۆڵینەوەیان کردووە و هەندێ ڕاوبۆچوونی جیاواز و پتر دژوازیان دەربڕیوە و تا ئەمڕۆکه لێکدانەوەیەکی ڕوونیان لە سەر ئەم بابەتە پێشکەش نەکردووە. شێخولڕەئیس به دڵنیاییەوە خەونی به کاردانەوەی سروشت و میزاجی مرۆڤ داناوە و لە ڕێگەی خەونی نەخۆشەکانەوە پەی به گرفت و ناجێگیریی میزاجیان بردووە و چارەسەریی کردوون. لە هەندێ شوینی کتێبەکەدا دەخوێنینەوە که ئەگەر به ڕێژەیەکی زۆر کەسێک لە دانەوێڵە یا گیایەکی دیاریکراو بخوا، خەونی ناخۆش یا خۆش دەبینێ. ئاخۆ زاناکان و دەروونناسان ئەم بیرۆکەیەیان بیستووە و هەڵیانسەنگاندووە و لە بەر چاویان نەگرتووە، یا نەیاندیتووە و نەیانبیستووە؟

وەرزش شاعیر و عاڕفی ناوداری کورد، مەولەویی تاوەگۆزی شێعرێکی ناسکی هەیە که

ڕەمەزان تلۆع سوبحی شادیشەن

شەوال شامی شووم نامرادیشەن

دەردینە شەوال، ئای زام سەختە من

تاڵە شووم شەوال، ئای بەد بەختە من

غوڕە، غوڕەی ئەو، سەفاش پەی غەیری

ئازیز قیبلەی من، وەفاش پەی غەیری

بەڕاستی که وەرزشیش هاودەردی سێهەمی ئەم جووتەیە. زۆر لەوانەی ئەمڕۆکه به وەرزشی ژاپۆنی و سویسی و ... ناسراون، لە داهێنانەکانی شێخولڕەئیسن که هەزار ساڵ لە کتێبەکەیدا شیی کردوونەتەوە. جێی خۆی بوو یەخەی دز بگرین و بڵێین ئەم

وەرزشە جۆراوجۆرانه داهێنانی زانایەکی هەڵکەوتەی موسڵمانن. با غەڕە بگەڕێنینەوە بۆ شواڵ و، ئەم وەرزشانه به وەرزشی سینایی ناودێر بکەین.

وشە تایبەتەکانی ئیبنی سینا لە دەقی عەرەبیی کتێبەکەدا چاوم به هەندێ وشە و دەستەواژە کەوت که لەو زمانەدا باو نین، کەچی وەرگێڕانی ئەم وشە و دەستەواژانه لە زمانی کوردیدا تەواو باوە و لە کار دەکرێن. بۆ نموونە دەستەواژەی «علی الراس» لە عەرەبیدا به واتای «لە سەر»ە، کەچی نووسەر لەجیاتی وشەی وەک «ایضا»، «اکرر» و «استانف» کەڵکی لێ وەرگرتووە که باو نییە، لە کاتێکدا کورد دەڵێ «لەسەرڕا».

به جێی وشەی وەک «اضن» و «اعتقد» که به واتای «بڕوام وایە» و «پێموایە»ن، وشەی «یشبه»ی به کار هێناوە، وەک کورد کە دەڵێ «وێدەچێ». به جێی «فیالفور»، «آنا» و «ساعتا»، وشەی «فیالمکان»ی به کار بردووە که کوردیش دەڵێ

«لەجێ.» لەم جۆرە وشە و دەستەواژانە که بەکارهێنانیان بەو شێوەیە تایبەتی زمانی کوردین و لە عەرەبیدا نامۆن، زۆر بەرچاو دەکەوێ. ئاخۆ شێخولڕەئیس لەو ماوە کەمەدا که لە هەمەدان بووە و نەخۆشی کورد سەردانیان کردووە وا به زمانی کوردی ئاشنا بووە و هاتووەتە مێشکییەوە به شێوەیەک که له نووسینە عەرەبییەکانیدا لە داڕشتنی کوردی کەڵک وەرگرێ؟ نادیارە. هەر ئەم پێشەکییە کورتە بوو که خودالێخۆشبوو حوسێن عیرفانی قەڵەمی سووری به سەر زۆربەی بەشەکانی بەتایبەت بابەتەکانی کۆتاییدا هێنا و پێشەکییەکەم وەک شێری بێ یاڵ و کلکی لێ هات و وا بەم ڕووداوە دڵگران بووم که چیدی مەیلم بۆ درێژەدانی کارەکە نەما و دەستم هەڵگرت. وەک مەولانا دەڵێ، «مهلتی بایست تا خون شیر شد.» ئێستاش به هاندان و پاڵپشتیی دەستەی چالاکییە فەرهەنگییەکانی توێژینەوەی ئێران و به هاوکاریی چاپەمەنیی سرووش، بەرگی دووهەمی کتێبەکە پێشکەش خوێنەرانی هێژا دەکەم، بەو هیوایەی جێی ڕەزامەندی بێ و سەرنج ڕاکێشێ. لێرەدا به پێویستی دەزانم سپاسی ئەو هاوڕێ فەرهەنگدۆست و بەڕێزانه بکەم که لە ڕەوتی وەرگێڕان تا بڵاوکردنەوەی ئەم بەرهەمە لە سەرەتا تا کۆتایی ماندوو بوون و کاتیان تەرخان کردووە.

عەبدوڕەحمان شەڕەفکەندی (هەژار) - ١٣٦١.١٢.٩

کەواتە گرێی نەبوونی پێشەکی کرایەوە: ناکۆکی و قەبووڵنەکردنی وتەکانی وەرگێڕ لە لایەن چاپەمەنیی یەکەم واتە زانکۆی تارانەوە. بەڵام کتێبەکە پێشوازییەکی بەرچاوی لێ دەکرێ و هەر چاپێک پێنج هەزار ئەژماری لێ چاپ دەبێ و دەڕوا بۆ چاپی سێهەم و چوارەم. هەر ئەم پێشەکییە کورتە هەستیارییەک لەو کەسانەدا ساز دەکا کتێبەکە دەخوێننەوە. گلەی