نویسندگان : دکتر لیلا سلمانی
نشریه پژوهشهای حقوقی ـ  سال نوزدهم ـ شماره 44  ـ  زمستان 1399

تا حالا به این فکر کردین که توی دنیای امروز چقدر با خطرات مختلف احاطه شدیم؟ از سیل و زلزله گرفته تا جنگ و فجایع صنعتی! اما یه بخش از این خطرات مستقیماً به خودمون برمی‌گرده، مثل اتفاق‌هایی که توی حمل‌ونقل هوایی می‌افته.
هواپیماها امروزه یه نقش کلیدی توی زندگی ما دارن، سرعت بالا، جابه‌جایی راحت و امنیت بالا، اما همیشه این امنیت تضمین‌شده نیست! توی این قسمت قراره درباره‌ی هوانوردی، قوانین بین‌المللی پرواز، و اتفاقاتی مثل سقوط هواپیمای اوکراینی صحبت کنیم.
📌 چرا ایمنی پرواز انقدر مهمه؟
📌 پیمان شیکاگو چی میگه؟
📌 اصل «مراقبت بایسته» چه نقشی توی حقوق بین‌الملل داره؟
همه‌ی اینا و بیشتر رو توی این اپیزود بررسی می‌کنیم! پس تا آخر همراه ما باشین
این متن درباره خطراتیه که جان انسان‌ها رو تهدید می‌کنه، مثل بلایای طبیعی یا فجایعِ صنعتی و جنگ. در این میان، صنعتِ حمل‌ونقل، به‌ویژه هوانوردی، نقشِ مهمی داره و کنوانسیون‌هایِ بین‌المللی مثلِ پیمانِ شیکاگو برایِ ایمنی پروازها وضع شدن. یکی از مفاهیمِ کلیدی در حقوقِ بین‌الملل "مراقبت بایسته" است که به تعهدِ دولت‌ها برایِ حفظِ امنیت شهروندان اشاره داره. در این راستا، حادثه سرنگونیِ پرواز اوکراینی در دی ۱۳۹۸ بررسی شده و نقشِ این اصل در پیشگیری و جبرانِ خسارتِ ناشی از اون تحلیل شده.
اصلِ «مراقبت بایسته» در حقوقِ بین‌الملل به معنایِ تعهدِ دولت‌ها به اِعمالِ هوشیاری و دقتِ لازم در اجرایِ تعهداتِ حقوقی‌شون هست، به‌گونه‌ای که از نقضِ حقوقِ سایرِ دولت‌ها یا افراد، جلوگیری بشه. این اصل، که ریشه در آثار هوگو گِروسیوس (Hugo Grotius) در قرن هفدهم داره، به‌مرورِ زمان توسعه یافته و به‌عنوانِ معیاری برای سنجشِ رفتارِ دولت‌ها در حوزه‌های مختلفِ حقوقِ بین‌الملل شناخته می‌شه.
مفهومِ مراقبتِ بایسته در حقوقِ بین‌الملل به‌عنوان یک تعهدِ شکلی، مطرحه؛ به این معنا که دولت‌ها موظفن در چارچوبِ تعهداتِ حقوقیِ خودشون، اقداماتِ مقتضی رو برای پیشگیری از وقوعِ آسیب به دیگران انجام بدن. این تعهد بر اساس اوضاع و احوال و حوزه مورد بحث، متغیره و سطحِ اون می‌تونه بسته به میزانِ توسعه‌یافتگیِ کشورها و خطراتِ احتمالی متفاوت باشه. برای مثال، در مواردی که احتمالِ وقوعِ آسیب‌هایِ غیرقابلِ جبران وجود داره، انتظار می‌ره دولت‌ها سطحِ بالاتری از مراقبت رو اعمال کنن.
این اصل در حوزه‌هایِ مختلفی از حقوقِ بین‌الملل، از جمله حقوقِ محیطِ زیست، حقوقِ بشر و مقرراتِ مالیِ بین‌المللی، موردِ تأکید قرار گرفته.  برایِ نمونه، در مقرراتِ گروهِ ویژه،اقدامِ مالی (FATF)، مفهومِ مراقبتِ بایسته به‌عنوان معیاری برایِ ارزیابیِ تعهداتِ دولت‌ها و مؤسساتِ مالی در پیشگیری از پول‌شویی و تأمینِ مالیِ تروریسم به کار رفته. همین طور، در حقوقِ محیط زیست، اصلِ احتیاطی به‌عنوان یکی از جلوه‌های مراقبت بایسته شناخته می‌شه که دولت‌ها رو مُلزم به اتخاذِ تدابیرِ پیشگیرانه در مواجهه با خطراتِ زیست‌محیطی می‌کنه.
در مجموع، اصلِ مراقبتِ بایسته به‌عنوان یکی از اصولِ کلیِ حقوقِ بین‌الملل، نقشِ مهمی در تعیینِ مسئولیتِ دولت‌ها و تضمینِ اجرایِ تعهداتِ بین‌المللی ایفا می‌کنه. این اصل با تأکید بر هوشیاری و دقتِ در رفتارِ دولت‌ها، به حفظِ نظم و عدالت در جامعه بین‌المللی کمک می‌کنه.
مفهومِ «مراقبت بایسته» در حقوقِ بین‌الملل به تعهدِ دولت‌ها برایِ پیشگیری از آسیبِ به دیگران اشاره داره. این مفهوم نخستین بار در قرنِ هفدهم توسطِ هوگو گِروسیوس مطرح شد و در قرنِ نوزدهم به‌تدریج به‌عنوانِ تعهدی برای رفتار دولت‌ها شکل گرفت. در حوزه هوانوردی، کنوانسیون ِشیکاگو (۱۹۴۴) با تدوین استانداردها و مقررات بین‌المللی، دولت‌ها را موظف به تضمین ایمنی پروازها کرده است. ماده ۳ مکرر این کنوانسیون، دولت‌ها را از استفاده از سلاح علیه هواپیماهای غیرنظامی منع می‌کند. رعایت «مراقبت بایسته» در هوانوردی، مستلزم اجرای دقیق استانداردها، نظارت مستمر و همکاری بین‌المللی است تا از بروز سوانح هوایی جلوگیری شود.
در سال‌هایِ اخیر، سرنگونی‌هایِ تصادفی به‌وسیله موشک‌ها به یکی از عللِ اصلیِ مرگ‌ومیر در هوانوردِی تجاری تبدیل شده. این روندِ نگران‌کننده در تضادِ با بهبودِ کلیِ ایمنیِ هوانوردیه. حوادثی مانند سرنگونیِ پرواز MH17 مالزیِ ایرلاینز  در سال ۲۰۱۴ و پرواز PS752 اوکراین اینترنشنال ایرلاینز در سال ۲۰۲۰ نمونه‌هایی از این رویدادهای تراژیک هستند. در دسامبر ۲۰۲۴، سقوط یک هواپیمای آذربایجان ایرلاینز در قزاقستان، احتمالاً به‌دلیل برخورد موشک روسی، سومین حادثه بزرگ از این نوع از سال ۲۰۱۴ تاکنون بود. این حوادث نشان‌دهنده چالش‌های موجود در حفاظت از هواپیماهای غیرنظامی در مناطق درگیری است.
خانواده‌هایِ قربانیانِ این حوادث همچنان در جستجویِ عدالت هستن. برای مثال، مِغداد جَبِلی، که برادرزاده‌اش محمد امین جَبِلی در پرواز PS752 جان باخت، پس از این حادثه از ایران گریخت و با خانواده‌اش که ادعاهایِ هدف قرار گرفتن عمدیِ هواپیما را رد می‌کردن، درگیر شد. او معتقده که این سرنگونی عمدی بوده و به‌دنبالِ پاسخگوییِ واقعیه.
این حوادث، نگرانی‌هایِ گسترده‌ای رو در موردِ ایمنیِ پروازها در مناطقِ درگیریِ برانگیخته است. خلبانان و اتحادیه‌هایِ اونها خواستارِ نقشِ بیشتری در ارزیابیِ ایمنیِ پروازها هستن و فرآیندِ تصمیم‌گیریِ فعلی رو به‌دلیلِ عدمِ مشورتِ مستقیم با خدمه پرواز، موردِ انتقاد قرار می­دن. این موضوع نشان‌دهنده نیاز به بهبودِ پروتکل‌ها و هماهنگیِ بهتر برای اطمینان از ایمنیِ مسافران در مناطقِ ناپایداره.
سرنگونیِ پروازِ شماره ۷۵۲ هواپیماییِ بین‌المللیِ اوکراین در ۸ ژانویه ۲۰۲۰، که منجر به کشته‌شدن ۱۷۶ نفر شد، از جمله حوادثی است که مسئولیت بین‌المللی دولت ایران را در پی دارد. بر اساسِ کنوانسیون‌هایِ بین‌المللی، دولت‌ها موظف به رعایت استانداردهای ایمنی هوایی و جبران خسارات وارده به قربانیان سوانح هوایی هستند.
در این حادثه، ایران به دلیلِ شلیکِ موشک به هواپیمایِ مسافری، مسئولیتِ بین‌المللی داره. بر اساسِ گزارش‌ها، سپاهِ پاسداران انقلاب اسلامی ایران، به‌طورِ غیرعمدی و به دلیلِ خطایِ انسانی، هواپیمایِ اوکراینی را هدف قرار داده. این اقدام، نقضِ قوانینِ بین‌المللی و حقوق بشره و دولتِ ایران موظف به جبرانِ خساراتِ وارده به خانواده‌های قربانیان و دولت‌های متبوع آن‌ها می‌باشد.
در این راستا، خانواده‌هایِ قربانیان و دولت‌هایِ متبوع اونها خواستار تحقیقاتِ مستقل و شفاف، محاکمه مسئولان، و جبرانِ کاملِ خسارات شدن. انجمنِ خانواده‌هایِ قربانیان پرواز PS752، که در سالِ ۲۰۲۰ تأسیس شده ، به‌عنوان یک سازمانِ غیردولتیِ مستقل، پیگیرِ عدالت برایِ قربانیان این حادثه است. این انجمن با حمایتِ مقامات جهانی، از جمله جاستین ترودو، نخست‌وزیر کانادا، به تلاش‌های خود ادامه می‌ده.
در نهایت، مسئولیتِ بین‌المللیِ دولت ایران در این حادثه، نیازمندِ اقداماتی مانند پذیرشِ رسمیِ مسئولیت، ارائه عذرخواهی، پرداختِ غرامت به خانواده‌های قربانیان، و تضمینِ عدمِ تکرارِ چنین حوادثیه. این اقدامات باید در چهارچوبِ حقوقِ ملی و بین‌المللی انجام شه تا عدالت برایِ قربانیان و خانواده‌های اونها تأمین بشه.


Your browser does not support the audio element.

 برای شنیدن این پادکست در اپلیکیشن  کلیک کنید.