سالمرگ حسینعلی منتظری فرارسیده است؛ از نظریه‌پردازان ولایت فقیه که بعدها اصلی‌ترین منتقدش شد؛ قائم‌مقامی که نه به رهبری بلکه به حصر خانگی رسید. این گزارش از یوحنا نجدی زندگی سیاسی منتظری را در هفت قاب روایت می‌کند.حسینعلی منتظری همچنان مخالفان و موافقان فراوانی از نسل‌های مختلف دارد؛ چه آنها که او را ستایش می‌کنند و چه منتقدانش که اما نمی‌توانند نقش مهم او را در تاریخ نیم قرن اخیر ایران انکار کنند. در میان سیاسیون بویژه پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ شاید زندگی سیاسی کمتر کسی به اندازه منتظری فراز و نشیب به خود دیده است؛ قائم‌مقامی که در فاصله کوتاهی پیش از رسیدن به رهبری، در برابر اعدام‌ها و سرکوب‌ها سکوت نکرد؛ کناره گرفت و حتی به حصر خانگی گرفتار شد.

این گزارش زندگی سیاسی حسینعلی منتظری را در هفت قاب روایت می‌کند؛ قاب‌هایی کمتر دیده‌شده که گاه شاید در برخی از آنها علاوه خود منتظری، سرنوشت دیگر افراد نیز توجه‌ها را به خود جلب می‌کند.

۱- استقبال قطب‌زاده و احمد خمینی از حسینعلی منتظری- فرودگاه پاریس، دی‌ماه ۱۳۵۷

دی‌ماه سال ۱۳۵۷ است؛ حسینعلی منتظری که آبان‌ماه از زندان آزاد شده، در منزل مرتضی مطهری چمدان‌ها را بسته تا برای دیدار با روح‌الله خمینی عازم پاریس شود. منتظری روایت می‌کند که کوتاه‌زمانی پیش از پرواز تیمسار ناصر مقدم، رئیس وقت ساواک به دیدارش می‌آید و از او می‌خواهد تا سه پیام را به خمینی منتقل کند: کارکنان شرکت نفت به اعتصاب خود پایان دهند؛ کمونیست‌ها را از خود دور کند؛ و روحانیون پول‌ها و وجوهات را به‌جای تقسیم بین افراد در کارخانه‌ها صرف کنند.

منتظری حدود ده روز میهمان روح‌الله خمینی می‌شود و درباره گفت‌وگوهایش با خمینی روایت می‌کند: «من یادم هست جمله ایشان را که می‌گفتند باید آزادی مطلق باشد... یک وقتی کسی پرسید حتی کمونیست‌ها هم آزادند که مطالبشان را بنویسند؟ گفتند کمونیست‌ها هم آزادند.»



این تصویری از حسینعلی منتظری در لحظه ورود به فرودگاه پاریس است در حالی که سمت چپ، احمد خمینی و پشت‌سر، صادق قطب‌زاده دیده می‌شوند که به استقبالش آمده‌اند تا جمع انقلابیون در نوفل‌لوشاتو تکمیل شود؛ تصویری خلاصه از حکومتی که قرار است به‌زودی قدرت را به‌دست گیرد.

۲- علی خامنه‌ای پشت‌سر حسینعلی منتظری- ۲۸ دی‌ماه ۱۳۵۸

در پی انصراف حسینعلی منتظری از امامت جمعه تهران و تصمیم او برای بازگشت به قم، روز دوشنبه ۲۴ دی ۱۳۵۸ روح‌الله خمینی با صدور حکمی علی خامنه‌ای را به عنوان امام جمعه تهران منصوب می‌کند. خامنه‌ای آنچنان برای بسیاری از عموم فردی ناشناخته‌ است که روزنامه‌های دولتی در تهران همچون اطلاعات روز ۲۵‌دی‌ماه گزارشی درباره "بیوگرافی حجت‌الاسلام خامنه‌ای، امام جمعه جدید تهران" منتشر می‌کنند.



خامنه‌ای در نخستین نماز جمعه‌اش ضمن ستایش از محمود طالقانی و حسینعلی منتظری از آنها به عنوان "صالحان و شایستگان و عالمان بزرگ" یاد کرد؛ چرخ روزگار اما چنان چرخید که منتظری در دوران رهبری خامنه‌ای به حبس خانگی گرفتار شد.

این تصویری از علی خامنه‌ای در نخستین نماز جمعه‌اش در روز جمعه ۲۸ دی‌ماه پشت سر حسینعلی منتظری است. قابی شامل دو رهبر جمهوری اسلامی و البته قائم‌مقامی که به رهبری نرسید.

۳- منتظری؛ قائم‌مقام رهبری

به نوشته اکبر هاشمی رفسنجانی، كسالت‌های روح‌الله خمینی آن هم در زمان جنگ و اختلافات داخلی آنچنان مایه نگرانی می‌شود که مقامات به این نتیجه می‌رسند لازم است جانشینی برای خمینی مشخص گردد؛ در بین علما و مراجع وقت، حسینعلی منتظری با فاصله‌ای معنادار دارای بیشترین صلاحیت شناخته می‌شود.

روزنامه دولتی کیهان روز شنبه ۲ آذرماه سال ۱۳۶۴ از قول هادی باریک‌بین، عضو مجلس خبرگان رهبری از قزوین گزارش داد که "مجلس خبرگان رهبری آیت‌الله‌العظمی منتظری را به‌عنوان رهبر آینده برگزید."



این تصویری از حسینعلی منتظری در کنار میرحسین موسوی، نخست‌وزیر وقت ایران است؛ در سال‌هایی که هردو از نزدیک‌ترین افراد به رهبر وقت جمهوری اسلامی به شمار می‌رفتند و منتظری به عنوان رهبر آینده پس از روح‌الله خمینی. سرنوشت سیاسی این‌دو اما پس از فراز و فرود‌های فراوان سال‌ها بعد بهم رسید.

۴- منتظری از قائم‌مقامی برکنار می‌شود

حسینعلی منتظری به دنبال اختلاف‌های گسترده با روح‌‌الله خمینی بر سر موضوعاتی چون پرونده مهدی هاشمی، برادر داماد منتظری، ادامه جنگ با عراق و اعدام زندانیان سیاسی در تابستان سال ۱۳۶۷ از سمت قائم‌مقامی رهبری برکنار می‌شود. خمینی ۶ فروردین‌ماه سال ۱۳۶۸ در نامه‌ای که درباره آن هنوز تشکیک‌های فراوانی وجود دارد، خطاب به منتظری می‌نویسد که او "صلاحیت و مشروعیت رهبری آینده نظام" را از دست داده است. منتظری نیز در واکنش از مقائم‌مقامی استعفا می‌کند.



این تصویری از صفحه نخست روزنامه کیهان، چاپ تهران، در روز چهارشنبه ۹ فروردین‌ماه سال ۱۳۶۸ است؛ خمینی حدود دو ماه پیش از مرگ با استفعای منتظری از قائم‌مقامی موافقت می‌کند؛ به گفته بسیاری، اگر تحولات همین چندماه در مسیر دیگری پیش می‌رفت، تاریخ جمهوری اسلامی شاید به طریق دیگری نوشته می‌شد.

۵- سال‌های حصر

۲۳ آبان ۱۳۷۶ حسینعلی منتظری در سخنانی صریح با انتقاد از علی خامنه‌ای گفت که او "در حد فتوا و مرجعیت" نیست؛ "مرجعیت شیعه را مبتذل و بچگانه" کرده است.

در پی آن شماری از ماموران امنیتی و اطلاعاتی با همکاری نیروهای سپاه، بسیج و لباس‌شخصی‌های حزب‌الله به دفتر و حسینیه منتظری در قم حمله و آن را اشغال می‌کنند؛ درهای ورودی را جوش می‌زنند و پلمب می‌کنند؛ قائم‌مقام پیشین حالا محصور در بیت، گاه تنها میزبان سیاسیونی از تهران عمدتا از طیف موسوم به اصلاح‌طلبان است.

بیشتر بخوانید: زندگی سیاسی علی خامنه‌ای در هفت قاب

حسینعلی منتظری، کسی که زمانی قائم‌مقام رهبری بود، برای بیش از پنج سال به حبس خانگی می‌رود. طبق روایات و خاطرات شماری از مقامات جمهوری اسلامی، خامنه‌ای در این مدت شخصا بارها با درخواست‌ها برای رفع حصر منتظری مخالفت می‌کند.



این تصویری کمتردیده‌شده از آثار حمله نیروهای لباس‌شخصی به حسینیه و محل تدریس حسینعلی منتظری در قم مربوط به آبان‌ماه سال ۱۳۷۶ است؛ با دیوارنوشته‌هایی تهدیدآمیز علیه منتظری و در حمایت از علی خامنه‌ای.

۶- "تلاشگر حقوق بشر" و حامی جنبش سبز- اواخر آذرماه سال ۱۳۸۸

حسینعلی منتظری از حامیان معترضان به نتایج انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ است آنچنانکه از مسئولان می‌خواهد تا از مردم "عذرخواهی" کنند؛ سرکوب معترضان را محکوم می‌کند و حتی "حرام شرعی" می‌داند. بسیاری او را "رهبر معنوی جنبش سبز" می‌نامند؛ نشسته در قم با کوله‌باری از خاطرات، روایت‌ها و ناگفته‌ها.



این تصویری از دیدار اعضای کانون مدافعان حقوق بشر ایران در اواخر آذرماه سال ۱۳۸۸ با حسینعلی منتظری برای اعطای تندیس "تلاشگر حقوق بشر" به او در روز جهانی حقوق بشر است. در این تصویر، از جمله نرگس محمدی، ابراهیم یزدی، حبیب‌الله پیمان، عبدالفتاح سلطانی، تقی رحمانی و محمدعلی دادخواه دیده می‌شوند؛ افرادی شناخته‌شده که سرنوشت‌های متفاوتی را در جمهوری اسلامی از سرگذراندند؛ بسیای از آنها سال‌ها به زندان افتادند؛ یکی مهاجرت کرد و دیگری برنده جایزه نوبل صلح شد.

۷- مرگی نابهنگام در اوج جنبش سبز

حسینعلی منتظری ۲۹ آذرماه سال ۱۳۸۸در ۸۷ سالگی درگذشت؛ بسیاری مرگ او را از آن جهت نابهنگام دانستند که حضورش می‌توانست به جنبش اعتراضی سال ۱۳۸۸ در ایران، بویژه پس از حصر رهبران این جنبش معنا و جهت بخشد.

مراسم خاکسپاری او با حضور انبوهی از معترضان به نتایج انتخابات سال ۱۳۸۸ و همچنین مهدی کروبی و میرحسین موسوی درحالی برگزار شد که بسیاری از حاضران شعارهای سیاسی تندی علیه جمهوری سرمی‌دادند.



این تصویری کمتردیده‌شده از حضور مهدی کروبی بر پیکر حسینعلی منتظری است؛ کروبی حدود ۱۵ ماه بعد و در پی انتقادهایش از حاکمیت و حمایتش از معترضان، به سرنوشت منتظری گرفتار و برای بیش از ۱۵ سال مجبور به حصر خانگی می‌شود.

اینها هفت تصویر از زندگی سیاسی کسی است که بسیاری او را "نظریه‌پرداز ولایت فقیه" می‌نامند؛ نظریه‌پردازی که به منتقد و حتی مخالف آن تبدیل شد و هزینه‌اش را نیز به شکل‌های مختلف پرداخت.

برخی در ستایش از منتظری می‌گویند که او حتی به بهای از دست دادن رهبری نظام، تن به مصلحت‌اندیشی نداد؛ درباره سرکوب‌ها و اعدام‌ها سکوت نکرد و تلاش کرد تا در سمت درست تاریخ بایستد.

گروهی دیگر اما می‌گویند که اگر او چندماه لب فرو‌می‌بست و به رهبری می‌رسید، خون‌های بسیاری ریخته نمی‌شد و ایران "احتمالا" دوران آرام‌تری را سپری می‌کرد. برخی دیگر نیز یادآوری می‌کنند که ولایت فقیه حتی از نوع امروزی‌اش حاصل نظریه‌پردازی افرادی چون منتظری است.

شما چه فکر می‌کنید؟ تاریخ درباره منتظری چطور قضاوت خواهد کرد؟ ایستاده در سمت درست تاریخ یا او که به الزامات سیاست‌ورزی در جمهوری اسلامی آشنا نبود؟