تاریخ شفاهی بلوچستان

مصاحبه کننده : عارف خدابندهتاریخ : آبان ماه ۱۴۰۴زمان : یک ساعت و ۲۶ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیدر این گفتگو خانم بهرامی از خانواده و دوران کودکی خودشان، آداب و رسوم و مراسمات، شرایط تحصیل، تاسیس مدارس غیر انتفاعی نوآوران، چالش های زنان در جامعه سراوان ، مسئولیت ها و ورود به عرصه شورای شهر و بیان برخی مشکلات و شفاف کردن طرح های شهرداری می پردازند. وب سایت تاریخ شفاهی بلوچستانhttps://orhb.ir

مصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : مهر ماه ۱۴۰۳زمان : یک ساعت و ۴۳ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیویرایش : عارف خدابندهدکتر محمد اریش از چهره‌های علمی برجسته و از پزشکان پیشگام سیستان و بلوچستان است که نام او در عرصه چشم‌پزشکی ایران و جهان با افتخار یاد می‌شود. ایشان زاده‌ی سال ۱۳۳۴ در خانواده‌ای اهل علم و طریقت چشم به جهان گشود. دوران کودکی و تحصیلات ابتدایی خود را در کویت گذراند و سپس برای تحصیلات عالیه به دانشگاه کراچی پاکستان رفت. در ادامه، تحصیلات تکمیلی خود را در دانشگاه کمبریج لندن ادامه داد و سپس موفق به اخذ مدرک فوق‌تخصصی در رشته‌ی نوراُفتالمولوژی و گلوکوم از دانشگاه سلطنتی جراحان ادینبرو و دانشگاه سلطنتی جراحان و پزشکان ایرلند گردیدپدرش از پیروان طریقت قادریه بود؛ هنگامی‌که محمد جوان تصمیم به تحصیل در رشته پزشکی گرفت، پدرش برای مشورت و اطمینان خاطر، رهسپار بغداد شد و در آرامگاه شیخ عبدالقادر گیَلانی با یکی از پیران طریقت قادریه دیدار و مشورت کرد. که با پاسخ مثبت و موافقت مسیر پزشکی را ادامه داددکتر اریش.در گردهمایی جهانی گلوکوم در انگلستان، روشی نوین برای جراحی بیماران گلوکوم ارائه کرد که با نام «ایران» به ثبت رسیده است. این دستاورد، افتخاری جهانی برای پزشکی ایران و بلوچستان به شمار می‌آید. پیش از این نیز دکتر اریش در همایش‌ها و کنگره‌های علمی بین‌المللی متعدد شرکت کرده و مقالات متعددی در زمینه چشم‌پزشکی و علوم بینایی ارائه داده است.پس از سال‌ها زندگی و پژوهش در محیط‌های علمی خارج از کشور، دکتر اریش خدمت در بلوچستان را بر اقامت درخارج ترجیح داد. و به زاهدان بازگشت و با همت و فروتنی، از پیشگامان خدمات درمانی نوین در استان شد. در دانشگاه علوم پزشکی زاهدان به عنوان دانشیار چشم، در کنار آموزش، پژوهش و داوری پایان‌نامه‌های تخصصی، به درمان بیماران نیز می‌پردازد. همچنین، معاون آموزشی بیمارستان تخصصی الزهرا(س) زاهدان و بازرس انجمن چشم‌پزشکی استان سیستان و بلوچستان در کارنامه اجرائی دارد.تاکنون بیش از صدها عمل جراحی چشم از جمله آب‌مروارید، ناخنک، مجرای اشکی، لازِک، لیزیک، پی‌آرکی، و درمان آب‌سیاه (گلوکوم) را انجام داده و در بسیاری از موارد با روش‌های ابتکاری و کم‌تهاجمی (بدون بخیه) بیماران را درمان کرده است.با وجود سال‌ها تحصیل و کار در بیرون از مرزهای ایران، دکتر اریش هویت فرهنگی و زبان مادری بلوچی را با افتخار حفظ کرده است. او در کنار زبان فارسی، با مردم و بیمارانش به زبان بلوچی سخن می‌گوید و پیوند خود را با زادگاه پدری‌اش، کیشکور، همچنان زنده نگه داشته است.در چهاردهمین جشنواره چشم‌پزشکی ایران، او به عنوان پزشک موفق کشور برگزیده شد؛ و از دید جامعه پزشکی ایران، نمونه‌ای از پزشکانی است که «دانش جهانی را در خدمت مردم خویش» قرار داده‌اند.در این گفتگو از تولد و تحصیلات خود در کویت و کراچی و لندن و سوابق خانوادگی، حمله صدام به کویت و بازگشت به وطن سخن می گوید.متن از : محمد صدیق دهواریوب سایت تاریخ شفاهی بلوچستاندر یوتیوبدر اسپاتیفای

مصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : ۱۳۷۹-۱۴۰۴زمان : یک ساعت و ۴۰ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیویرایش : عارف خدابندهحاجی کریم‌بخش داوودی پیشگام فرهنگ و رسانه بلوچیاز بنیان‌گذار نخستین برنامه بلوچی در رادیو زاهدانچه بسیارند مردان و زنانی که در طول سالیان گذشته با همت و تلاش، مردانگی و شهامت، مهمان‌نوازی، خلوص، همراهی و همدلی با مردم، روحانیون، معتمدان و اقشار مختلف، برای عزت، سربلندی و معرفی بلوچستان عزیز کوشیده‌اند و نام نیکی از زادگاهشان در عرصه‌های گوناگون به یادگار گذاشته‌اند. شمار این شخصیت‌های بزرگ کم نیست. هرگاه به آنان می‌اندیشم، طوماری از نام‌های درخشان در ذهنم مرور می‌شود؛ و هرگاه فرصتی دست داده، کوشیده‌ام دین خود را ادا کنم و در معرفی آنان قلمی بزنم.این‌بار به معرفی شخصیتی می‌پردازم که سال‌ها در عرصه فرهنگ، هنر، ادبیات بلوچی و دین و مذهب استان، در نهایت اخلاص و گمنامی فعالیت کرده است؛ بی‌آنکه در پی شهرت یا تملق دیگران باشد. او معیشت خود را از بازوی خویش تأمین می‌کرد و در کنار فعالیت‌های فرهنگی، هنر زرگری را که میراث اجدادی‌اش بود، حفظ، ترویج و به نسل‌های بعد آموزش می‌داد.نخستین ارتباط من با ایشان به اردیبهشت ۱۳۷۸ بازمی‌گردد؛ هم‌زمان با همایش بزرگداشت علامه شهداد سراوانی. به توصیه امام بخش دهواری با ایشان تماس گرفتم تا قطعه شعری در وصف شخصیت حضرت مولانا شهداد رحمه‌الله علیه سروده و در همایش قرائت کنند. با استقبال گرم حاج کریم‌بخش مواجه شدم. هرچند خود به دلیل برخی مشکلات نتوانستند در همایش شرکت کنند، اما شعرشان توسط یکی از بزرگان قرائت شد. سال‌ها معاشرت نزدیک و منشی‌گری و امین راز بودن در کنار علمای بزرگی چون علامه شهداد مسکانزهی و مولانا عبدالعزیز ملازاده از ویژگی‌های برجسته شخصیت ایشان بود. بعدها توفیق یافتم در محضرش بنشینم و از خاطرات گران‌بهایش بهره‌مند شوم.حاج کریم‌بخش داوودی در سال ۱۳۱۷ خورشیدی در “کهنه‌ کلامحمدی” دیده به جهان گشود. در آن زمان، به سنت مرحوم حاج احمدخان دهواری ـ سردار و بزرگ منطقه دهوار ـ برای تمامی نوزادان منطقه، شناسنامه‌ای با نام طایفه دهواری صادر می‌شد تا احساس بیگانگی نکنند. بر همین اساس، شناسنامه ایشان نیز با نام «کریم‌بخش دهواری» صادر شد، اما بعدها فامیلی خود را به «داوودی» تغییر داد. در نبود مدرسه در روستاهای منطقه، برای تحصیل به روستای زنگیان رفت. هم‌زمان با تحصیل در پایه چهارم ابتدایی، در سال ۱۳۲۸ مدرسه‌ای ابتدایی در محمدی در منزل حاج ملاعباس دهواری راه‌اندازی شد. آقایان حقی‌ها، شریف‌مقدم، یوسف‌زهی و بعدها هاشم دهواری از نخستین معلمان و مدیران آن مدرسه بودند.از سال ۱۳۲۹ برای ادامه تحصیل به زاهدان منتقل شد و تا مقطع دبیرستان در آنجا تحصیل کرد. سپس برای ادامه تحصیل به دانشسرای مقدماتی کرمان رفت و در سال ۱۳۳۶ فارغ‌التحصیل شد. در مهر همان سال به استخدام وزارت آموزش و پرورش درآمد.یکی از مهم‌ترین خدمات فرهنگی حاج کریم‌بخش داوودی، راه‌اندازی برنامه بلوچی در رادیو زاهدان بود. این برنامه ابتدا از طریق یک فرستنده یک‌کیلوواتی پخش می‌شد و ایشان به‌تنهایی مسئولیت نویسندگی، تهیه‌کنندگی و اجرا را برعهده داشت. پس از راه‌اندازی فرستنده صد کیلوواتی، این برنامه به یکی از پرشنونده‌ترین برنامه‌های بلوچی تبدیل شد. آغاز برنامه با شعر معروف بلوچی طنین‌انداز می‌شد:« بلوچی پیروک وجدء نشان انت بلوچانی براه و زیب و نشاننت خدا ء شکرانت که هرکس چو گشاننت بلوچی مئی وتی شهدین زباننت»از اقدامات ارزشمند او، سفر به کوئته و کراچی و دیدار با ادیبان و شخصیت‌های ادبی زبان بلوچی و دعوت از آنان برای همکاری با رادیو زاهدان بود. از میان دعوت‌شدگان، تنها استادان بزرگ “اشرف سربازی” و “ملک محمد طوقی” دعوت را پذیرفتند. استخدام استاد اشرف سربازی در صدا و سیما با مشکلاتی همراه بود و حتی مدتی به اعتصاب و عدم پخش برنامه انجامید، اما در نهایت با تلاش حاج کریم‌بخش این گنجینه بی‌نظیر ادبی به رادیو راه یافت. ملک محمد طوقی نیز بعدها به آمریکا رفت و سپس به پاکستان بازگشت.حاج کریم‌بخش داوودی گنجینه‌ای ارزشمند از تاریخ و فرهنگ بلوچستان است. او سال‌ها با شخصیت‌های برجسته استان حشر و نشر داشت و هم‌اکنون در شهر زاهدان زندگی می‌کند. طی بیش از دو دهه، مصاحبه‌های متعددی با ایشان انجام داده‌ام که از سال ۱۳۷۹ تا امروز ادامه یافته است. این مصاحبه‌ها با همراهی و حضور جمعی از شخصیت‌ها و پژوهشگران فرهنگی و اجتماعی انجام شده که از جمله می‌توان به:زنده‌یادان فقید عبدالرشید و نجیب دهواری رحمه‌الله،مولوی محمدجعفر محبی،مهندس عبدالسلام بزرگ‌زاده،استاد عیدمحمد نارویی،محمد ملازهی،مهندس محمدرفیع دهواری، دکتر مصطفی سیاسر اشاره کرد.بخشی از این گفت‌وگوها به همت برادرم محمد عارف خدابنده تدوین شده و در سایت تاریخ شفاهی بلوچستان منتشر گردیده است. در این مصاحبه‌ها، به موضوعاتی چون خاطرات راه‌اندازی رادیو بلوچی، نقش ووردود استادان اشرف سربازی و ملک محمد طوقی، ورود و همراهی با مولوی عبدالعزیز ملازاده و چگونگی ورورد ایشان به زاهدان، نقش و جایگاه استا درمحمد صالح زهی در توسعه سیاسی اجتماعی و بویژه مذهبی و فرهنگی زاهدان و پرداخته شده است. این گفتگوی شفاهی، گوشه‌هایی ناشناخته از تاریخ فرهنگ، رسانه و اجتماع بلوچستان را ثبت کرده‌ و گنجینه‌ای ارزشمند برای پژوهشگران تاریخ معاصر به شمار می‌رود.متن از محمد صدیق دهواریدر وب سایت تاریخ شفاهی بلوچستاندر یوتیوبدر اسپاتیفای

مصاحبه کننده : عارف خدابندهتاریخ : تیر ماه ۱۴۰۴زمان : ۵۲ دقیقهزبان گفتگو : فارسی / بلوچیدر این گفتگو جناب مهندس جنگی زهی از خاطرات دوران کودکی، تحصیل و خدمت به عنوان معلم در کله گان می گویند. از ورود به عرصه انبوه سازان مسکن، از تاسیس کتابخانه و مدرسه، همچنین توضیحاتی درباره طایفه جنگی زهی، درباره کتاب های خودشان، درباره تعاونی مرزنشینان و فعالیت در آن و درباره شورای شهر و مسائل مربوط به شهرداری و دلیل حل نشدن مسائل در آن صحبت می کنند.YoutubeSpotify

مصاحبه کننده : عارف خدابندهتاریخ : مرداد ماه ۱۴۰۴زمان : یک ساعت و ۳۰ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیدر این گفتگو مهندس هدایت اله از خاطرات و تجربیات دوران کودکی، دوران تحصیل در سب، در مدرسه کشاورزی بمپور و دانشگاه شیراز می گویند. در ادامه از ریاست جهاد کشاورزی در سراوان و سرباز و فرمانداری نیکشهر و نمایندگی مجلس و ریاست شیلات استان سخن می گویند. در پایان گفتگو را با بیان خاطراتی از برادر گرامی شان شهید خلبان محمد امین میرمرادزهی به پایان می رسانند.YoutubeSpotify

مصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : خرداد ماه ۱۴۰۴زمان : یک ساعت و ۳۸ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیویرایش : عارف خدابندهتاریخ معاصر بلوچستان شایسته توجه و تاریخ‌نگاری است، به‌ویژه کسانی که در عرصه‌های مختلف تاریخ‌ساز بوده‌اند ولو برای مرحله کوتاه و یا یک جریان خاص. گنجینه حکایاتی که در سینه‌های نسل گذشته تحصیل گردن بلوچ وجود دارد، شنیدنی است و نیازمند ساعت‌ها وقت، دقت، گوش دادن و نگارش. شخصیت‌های گمنام در عین مشهور بودن و معروف بودن، هر بار که قلم در دست می‌گیرم طوماری از این شخصیت‌ها در ذهنم خطور می‌کند، نمی‌دانم از کدام ‌یک آغاز کنم از آنانی که برای تحصیل دچار مشقت و سختی شدند، یا آنانی که یک پروژه و طرح عمرانی انگیزه‌ای برای تشویق والدین برای تحصیل فرزندانشان تا مرحله دکتری در رشته‌های خاص یا از آنانی که در تحولات سیاسی و فرهنگی و دانشگاهی و یا مذهبی نقش‌آفرینی کرده‌اند.بگذارید امروز از یک شخصیت دانشگاهی و اداری با شما سخن‌گویم که با رجال مذهبی بلوچستان گام‌به‌گام همراه و همگام بوده است، بله دکتر محمدرضا طاهری؛ شخصیتی که اول انقلاب اساسنامه و مرامنامه حزب اتحاد المسلمین بلوچستان را در کنار مولوی عبدالملک ملازاده تدوین کرد. حزبی با این عنوان که: اینک مردم بلوچستان به تشکیل حزبی بنام اتحادالمسلمین به تاریخ 12/8/1357 در حضور جمعی از علمای برجسته و روشنفکران و تحصیل‌کرده‌ها و دیگر اقشار ملت مسلمان قدم برداشته و موجودیت حزب را با در نظر گرفتن اوضاع منطقه طی قطعنامه‌ای اعلام نمودند.حزبی که رهبری آن را مولوی عبدالعزیز ملازاده، یکی از نمایندگان مردم استان در مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی بر عهده داشت، گرچه بانی و پیشنهاددهنده تشکیل این حزب مولوی مصلح الدین صلاحی بود، شخصیتی که در دوران شاه با انتقاد از رژیم پهلوی منجر به تبعید ایشان به اردبیل شده بود، ارتباط و دوستی این دو شخصیت در پیش از انقلاب سبب همراهی آنان نیز بعد از انقلاب شد.دکتر محمدرضا طاهری به‌عنوان مشاور مولوی عبدالعزیزملازاده بسیاری از بیانیه‌ها، مصاحبه‌ها و قطعنامه‌ها را نیز تدوین می‌کرد. او که در متن تحولات سیاسی اجتماعی و فرهنگی استان در آغاز انقلاب اسلامی حضورداشته است خاطرات و تحلیل‌های زیادی در سینه دارد که بخشی از آن را مکتوب و بخشی دیگر نیز در انتظار تدوین و تکمیل دفتر خاطرات ایشان هستند.دکتر محمدرضا طاهری آموزش و اقتصاد و تقویت بنیان اقتصادی افراد و خانواده‌ها را از مهم‌ترین دلایل برون‌رفت و توسعه استان عنوان می‌کند، علی‌رغم کهولت سن و بیش از چهل‌وپنج سال کار اداری، آموزشی در دانشگاه، مدیریت دانشگاه، مدیریت امور اقتصاد و دارائی هم‌چنین دارای روحیه کاری بسیار بالائی است و صدها دانشجو در مقاطع مختلف تحصیلی از دانش او بهره‌مند شده‌اند.دکتر محمدرضا طاهری که به کشورهای مختلفی سفرکرده و دارای ده‌ها مقاله علمی است، بیش از هفده بار به کشور پاکستان سفر و دیدگاه‌ها و نظرات خود را در خصوص جامعه بلوچستان پاکستان در کتابی تحت عنوان کتاب دیدگاه‌های سیاسی قبایل بلوچستان پاکستان در سال 1383 چاپ و منتشر ساخته است-همچنین انتشارات کتاب بلوچ مفتخر است سه جلد ا ز خاطرات ایشان را با عنوان یادداشت های زندگی دکتر محمد رضا طاهری به قلم دکتر احمد رضا طاهری منتشر نماید و اینک فرصتی پیش آمد در گفتگویی صمیمی بخشی از زندگی نامه و خاطرات ایشان را نیز به صورت صوتی ضبط و تقدیم علاقه مندان به تاریخ شفاهی بلوچستان بکنیم. متن از ؛ محمد صدیق دهواریYoutubeSpotify

مصاحبه کننده : عارف خدابندهتاریخ : تیر ماه ۱۴۰۴زمان : یک ساعتزبان گفتگو : بلوچیدر این گفتگو خانم داشاد از خاطرات دوران کودکی، تحصیل، سراوان قدیم، مشارکت در انتخابات و برپایی ستاد زنان برای جناب خاتمی و مسائل مربوط به زنان سخن می گویند. قسمتی از گفتگو هم درباره پدر بزرگوار ایشان جناب محمد داشاد می باشد که جزو افراد معتمد شهر، تحصیل کرده ای دغدغه مند، معلمی مسئولیت پذیر و یکی از مدیران سازمان هلال احمر (شیر و خورشید سابق) بوده اند.YoutubeSpotify

مصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : خرداد ماه ۱۴۰۴زمان : یک ساعت و ۳۲ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیویرایش : عارف خدابندهتاریخ معاصر بلوچستان شایسته توجه و تاریخ‌نگاری است، به‌ویژه کسانی که در عرصه‌های مختلف تاریخ‌ساز بوده‌اند ولو برای مرحله کوتاه و یا یک جریان خاص. گنجینه حکایاتی که در سینه‌های نسل گذشته تحصیل گردن بلوچ وجود دارد، شنیدنی است و نیازمند ساعت‌ها وقت، دقت، گوش دادن و نگارش. شخصیت‌های گمنام در عین مشهور بودن و معروف بودن، هر بار که قلم در دست می‌گیرم طوماری از این شخصیت‌ها در ذهنم خطور می‌کند، نمی‌دانم از کدام ‌یک آغاز کنم از آنانی که برای تحصیل دچار مشقت و سختی شدند، یا آنانی که یک پروژه و طرح عمرانی انگیزه‌ای برای تشویق والدین برای تحصیل فرزندانشان تا مرحله دکتری در رشته‌های خاص یا از آنانی که در تحولات سیاسی و فرهنگی و دانشگاهی و یا مذهبی نقش‌آفرینی کرده‌اند.بگذارید امروز از یک شخصیت دانشگاهی و اداری با شما سخن‌گویم که با رجال مذهبی بلوچستان گام‌به‌گام همراه و همگام بوده است، بله دکتر محمدرضا طاهری؛ شخصیتی که اول انقلاب اساسنامه و مرامنامه حزب اتحاد المسلمین بلوچستان را در کنار مولوی عبدالملک ملازاده تدوین کرد. حزبی با این عنوان که: اینک مردم بلوچستان به تشکیل حزبی بنام اتحادالمسلمین به تاریخ 12/8/1357 در حضور جمعی از علمای برجسته و روشنفکران و تحصیل‌کرده‌ها و دیگر اقشار ملت مسلمان قدم برداشته و موجودیت حزب را با در نظر گرفتن اوضاع منطقه طی قطعنامه‌ای اعلام نمودند.حزبی که رهبری آن را مولوی عبدالعزیز ملازاده، یکی از نمایندگان مردم استان در مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی بر عهده داشت، گرچه بانی و پیشنهاددهنده تشکیل این حزب مولوی مصلح الدین صلاحی بود، شخصیتی که در دوران شاه با انتقاد از رژیم پهلوی منجر به تبعید ایشان به اردبیل شده بود، ارتباط و دوستی این دو شخصیت در پیش از انقلاب سبب همراهی آنان نیز بعد از انقلاب شد.دکتر محمدرضا طاهری به‌عنوان مشاور مولوی عبدالعزیزملازاده بسیاری از بیانیه‌ها، مصاحبه‌ها و قطعنامه‌ها را نیز تدوین می‌کرد. او که در متن تحولات سیاسی اجتماعی و فرهنگی استان در آغاز انقلاب اسلامی حضورداشته است خاطرات و تحلیل‌های زیادی در سینه دارد که بخشی از آن را مکتوب و بخشی دیگر نیز در انتظار تدوین و تکمیل دفتر خاطرات ایشان هستند.دکتر محمدرضا طاهری آموزش و اقتصاد و تقویت بنیان اقتصادی افراد و خانواده‌ها را از مهم‌ترین دلایل برون‌رفت و توسعه استان عنوان می‌کند، علی‌رغم کهولت سن و بیش از چهل‌وپنج سال کار اداری، آموزشی در دانشگاه، مدیریت دانشگاه، مدیریت امور اقتصاد و دارائی هم‌چنین دارای روحیه کاری بسیار بالائی است و صدها دانشجو در مقاطع مختلف تحصیلی از دانش او بهره‌مند شده‌اند.دکتر محمدرضا طاهری که به کشورهای مختلفی سفرکرده و دارای ده‌ها مقاله علمی است، بیش از هفده بار به کشور پاکستان سفر و دیدگاه‌ها و نظرات خود را در خصوص جامعه بلوچستان پاکستان در کتابی تحت عنوان کتاب دیدگاه‌های سیاسی قبایل بلوچستان پاکستان در سال 1383 چاپ و منتشر ساخته است-همچنین انتشارات کتاب بلوچ مفتخر است سه جلد ا ز خاطرات ایشان را با عنوان یادداشت های زندگی دکتر محمد رضا طاهری به قلم دکتر احمد رضا طاهری منتشر نماید و اینک فرصتی پیش آمد در گفتگویی صمیمی بخشی از زندگی نامه و خاطرات ایشان را نیز به صورت صوتی ضبط و تقدیم علاقه مندان به تاریخ شفاهی بلوچستان بکنیم. متن از ؛ محمد صدیق دهواریYoutubeSpotify

مصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : اسفند ماه ۱۴۰۳زمان : ۵۸ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیویرایش : عارف خدابندهفعالیت‌های مذهبی در شهرستان سراوان همواره به‌عنوان یکی از ارکان اصلی فرهنگ و هویت این منطقه شناخته شده‌اند. این فعالیت‌ها با محوریت مساجد و حوزه‌های علمیه، نقش بسزایی در ترویج معارف دینی و جذب مردم به‌ویژه جوانان به ارزش‌های معنوی داشته‌اند.به طوری که این شهرستان از دیرباز به‌عنوان مهد علم، فرهنگ و دانش شهرت داشته و کهن‌ترین حوزه‌های علمیه هم چون حوزه علمیه زنگیان وگشت و اندیشه‌های دینی در این خطه رشد و بالندگی یافته‌اند. در حین پیروزی انقلاب اسلامی، این شهرستان بویژه در سال های 57 تا 60 به اوج فعالیت‌های دینی و تبلیغی خود رسید.  از جمله این فعالیت‌ها می‌توان به نهضت مسلمانان سراوان در مسجد جامع نور اشاره کرد که با انتشار نشریه‌ای به نام *صوت‌الاسلام* به سردبیری شیخ انور دهواری فعالیت خود را آغاز کرد. همچنین، نشریه *پیام اسلام* از حوزه علمیه گشت منتشر شد.مولوی سید عبدالعزیز ساداتی، مولوی شهداد مسکان زهی، مولوی سید محمد یوسف حسین پور، مولوی دین محمد حسین زهی برجسته ترین رهبران مذهبی مردم بودند، این تلاش‌ها، به دلایلی، در اوایل دهه شصت متوقف شد. با این حال، برخی از جوانان آن دوره، از جمله مولوی امان‌الله دهواری، فرزند حاج محمدصالح دهواری، اولین امیر جماعت تبلیغی سراوان، و ملا امین ملازهی، از اولین مؤذنان مسجد نور، به همراه دیگر فعالان، فعالیت‌های تبلیغی و دینی را در نیمه دهه شصت در قالب جلسات سخنرانی ادامه دادند. این جلسات نقش مهمی در جذب جوانان و عموم مردم به مساجد ایفا کرد.  مولوی خلیل‌الله غیاثی، که به دلیل صوت دلنشین و تسلط بر قرائت قرآن و حفظ اشعار مذهبی شهرت داشت، به‌عنوان یکی از اولین سخنرانان این جلسات دعوت شد و با بیان شیوا و تأثیرگذار خود، به ترویج معارف دینی کمک کرد به طوری که پس از رونق این جلسات شخصیت های از نقاط مختلف بلوچستان برای سخنرانی دعوت شدنددر این گفت‌وگو، مولوی امان‌الله دهواری و ملا امین ملازهی، در ادامه سلسله گفت‌وگوهای تاریخی شفاهی بلوچستان، به بیان تاریخچه فعالیت‌های مذهبی سراوان در دهه شصت می‌پردازند.متن از ؛ محمد صدیق دهواریYoutubeSpotify

مصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : شهریور ماه ۱۴۰۳زمان : ۵۹ دقیقهزبان گفتگو : فارسیویرایش : عارف خدابندهدر ادامه گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی بلوچستان، این‌بار به شهرستان زابل سفر کردیم تا پای خاطرات یکی از چهره‌های اثرگذار مذهبی و فرهنگی بنشینیم.حجت‌الاسلام‌والمسلمین غلامحسین سرحدی که تحصیلات حوزوی خود را از حوزه‌های علمیه زابل و مشهد آغاز کرد، چهارده سال از عمر خود را به‌عنوان نماینده آیت‌الله خویی، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، در شهرستان سراوان سپری کرد.وی در دوران حضورش در این شهرستان مرزی، نقش مهمی در تقویت پیوندهای مذهبی و اجتماعی میان اقوام و مذاهب ایفا کرد. تعامل روحانیون شیعه با اهل سنت بلوچ، به‌ویژه در دوران پیش از انقلاب، از جنبه‌های قابل توجه تاریخ اجتماعی سراوان است. حجت‌الاسلام سرحدی با تأکید بر همزیستی مسالمت‌آمیز، نه‌تنها در امور مذهبی بلکه در فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی با علمای اهل سنت همکاری داشت. او از جمله روحانیونی بود که در گفت‌وگوهای مستقیم با سران قبایل و علمای اهل سنت، همواره بر مشترکات دینی و اخلاقی تأکید می‌کرد و می‌کوشید تا بذر تفاهم و همدلی را در دل جامعه متنوع سراوان بکارد.فعالیت‌های فرهنگی ایشان محدود به حوزه و مسجد نبود؛ وی در کنار تدریس در دبیرستان‌های شهرستان، در مناسبت‌های مذهبی و اجتماعی نیز به ایجاد فضای گفت‌وگو و تعامل میان مذاهب کمک کرد. منزل او در سراوان به محلی برای پذیرایی از تبعیدشدگان سیاسی و مذهبی (آیه الله دستغیب، آیه الله پورمحمدی و آقای کلانتر و ...) تبدیل‌شده بود و این خود گواهی بر رویکرد وحدت‌گرایانه و اعتماد متقابل میان او و جامعه بود.باوجود خدمات گسترده‌ای که در سراوان انجام داد، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در جریان پاک‌سازی‌های اداری، به مدت دو سال از مسئولیت‌های خود به‌ویژه تدریس در آموزش‌وپرورش کنار گذاشته شد.در این گفت‌وگو، حجت‌الاسلام سرحدی از خاطرات خود دربارهٔ همکاری با انقلابیون، روحانیون اهل سنت، وضعیت تبعیدشدگان؛ اعضای کمیته انقلاب اسلامی و همچنین روند توسعه مسجد علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) برای شیعیان منطقه سخن می‌گوید.وی همچنین به رویکرد اعتدالی علمای بلوچ اهل سنت نسبت به حضور روحانیون شیعه در منطقه اشاره می‌کند و معتقد است که فضای غالب آن دوران، علی‌رغم فشارهای امنیتی رژیم پهلوی، فضای همزیستی و احترام متقابل بود.اکنون حجت‌الاسلام سرحدی در شهرستان زابل ساکن است، در شوراهای حل اختلاف حضور فعال دارد و به‌عنوان چهره‌ای مورد اعتماد، محل مراجعه مردم برای حل مسائل اجتماعی و خانوادگی است. مأموریت وی از سوی آیت‌الله کفعمی برای تبلیغ به سراوان، سرآغاز سال‌ها تلاش برای تقویت پیوندهای انسانی و مذهبی در یکی از حساس‌ترین نقاط مرزی کشور شد.متن از ؛ محمد صدیق دهواریYoutubeSpotify

گفتگوی منتشر نشده ای با زنده یاد فقید عابد اسکانی در زمستان ۱۳۹۲ در شهر سراوانمصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : بهمن ماه ۱۳۹۲زمان : ۲۵ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیویرایش : عارف خدابنده در این گفتگو استاد عابد اسکانی از مترجمین قرآن به زبان بلوچی توسط قاضی عبدالصمد سربازی و مولانا حضور بخش جتوئی هم چنین سفر خود به کویت و جایگاه زبان بلوچی سخن می گوید در این دیدار که مرحوم عبدالرشید دهواری، سید منصو ر بزرگ زاده، عبدالمجیداحلال زهی، حافظ محمد امین دهواری، عابد حسین بارک زهی، وحاج غلام رسول دهواری نیز حضور داشتند.استاد عابد آسکانی شخصیت خستگی‌ناپذیر بلوچ به قلم محمد صدیق دهواری(روزنامه روچ شماه سیزدهم شانزدهم بهمن ماه صفحه 7)با ده‌ها کتاب ارزشمند؛ شاعری توانا؛ با دغدغه‌های ستودنی؛ گنجینه‌ای مثال‌زدنی از تاریخ؛ ادبیات، فرهنگ و دانش‌های دینی جامعه بلوچستان کوشش‌های وی در چاپ و بازنشر کتاب‌های مولفان و مورخان بلوچ در خور تقدیر وستایش است.با زندگی پر فراز ونشیب ادبی واجتماعی وآموزشی، تلاشگری وافر در ترویج فرهنگ وزبان بلوچی، از مسولیت انتشارات وموسسات بلوچی تا سردبیری ماهنامه سوغات یکی از قدیمی‌ترین نشریات زبان بلوچی منتشر شده درکراچینشریه‌ای که توسط یکی از پرکارترین مولفان بلوچ مرحوم خیرمحمد ندوی مترجم قرآن کریم به زبان بلوچی پایه ریزی شده بود.مسولیت موسسه سیدهاشمی اکیدمی در کراچی از سال ۱۹۸۳ تا ۱۹۸۹ برای او فرصتی مناسب بود تا در کنار دیگر اساتید واهل قلم وفکر واندیشه بتوانند بزرگترین گنجینه لغات بلوچی به بلوچی اثر جاودان وماندگار شهسوار عرصه فرهنگ وزبان بلوچی استاد سید ظهور شاه هاشمی را به زیور طبع بسپارند.او با چنگ ودندان وتلاش وافر وخستگی ناپدیز خویش به مدت سه سال تمام نشریه بهار را با تمامی مرارت‌ها وکارشکنی ها منتشر ساخت تا بتواند ادی دین نسبت به زبان مادری داشته باشد.شعر ونثر استاد عابد اسکانی سبب جذابیت وپویائی نظم ونثر زبان بلوچی شده است به طوری که در شعر او طنز، عرفان، تحلیل، روشنگری، دردهای اجتماعی به خوبی ترسیم شده است.چشین شومء شانزده نخستین اثر طنز استاد عابد اسکانی است که دران دردهای اجتماعی به صورت طنز بیان شده است.استاد عابد اسکانی متولد ۱۹۵۶ میلادی است که به مدت پنح سال به تحصیلات علوم دینی پرداخت واین امر سبب شده در نظم ونثر او بر ترویج معارف اسلامی تاکید زیادی شود وهمواره با نصایح گهربار اسلامی هدایتگر وروشنگر جامعه گردد.گرچه به تعبیر استاد عابد آسکانی هر بیسوادی که خواندن ونوشتن بلدنباشد می تواند به آسانی شعر گوید وآن را حفظ کند ولی نثر این ویژگی را ندارد بلکه خود میدانی وسیع ودیگر است که در داستان نویسی مهارت خاصی می طلبد واستاد خود توانسته است در داستان هایش برگرفته از رخدادهای تاریخی واجتماعی ویا تصورات ذهنی خویش خواننده را به سوی وحدت واتفاق ودوری از تعصبات جاهلانه سوق دهد.امروزه از استاد عابد اسکانی با تاثیر گیری وشاگردی درمکتب استاد سیدظهورشاه هاشمی می توان به عنوان یکی از بزرگترین اساتید زبان وادبیات بلوچی یادکرد که هنوز فرصت کافی برای نشر همه ٍآثارش فراهم نشده است ولی با این حال ذره ای از نوشتن باز نمانده، باشد که در حیات او شاهد چاپ ونشر همه آثارش باشیم .یورش لشکرذوالفقار علی بوتو با همکاری محمد رضا پهلوی در سال ۱۹۵۷ میلادی بر مردم بلوچستان پاکستان وکشتار بی رحمانه آنان سبب شد دردورنج آه ومظلومیت مردم بلوچستان را در قالب شعر بیان دارد به طوری که چهل سال قلم زدن او در این عرصه از او شخصتی توانا وخستگی‌ناپذیر ساخته است وهمواره بر حفظ ارزش‌ها واداب ورسوم وترویج ونگارش به زبان بلوچی تاکید نماید.مزن هورء بلوچ لچه کار؛ چشین شومء شانزده، شهسا، سریمیگین بازار، میرجنگی ء میر زنگی، بی بی سازینءدادشاه، مسکین میدان، ترسین ترانگ، چشین نیک ء ونگهبت برخی از آاثار استاد عابد اسکانی در نظم ونثر هستند.YoutubeSpotify

مدیر با سابقه حوزه آب در بلوچستانمصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : بهمن ماه ۱۴۰۳زمان : یک ساعت و ۲۰ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیویرایش : عارف خدابندهمهندس علی‌اصغر دهواری، فرزند حاجی علی‌اکبر دهواری، از فرهنگیان خوش‌نام و اثرگذار شهرستان سراوان، در شهر محمدی سراوان چشم به جهان گشود.وی تحت تربیت و راهنمایی‌های پدر ، از همان دوران کودکی با مفاهیم تعلیم، مسئولیت‌پذیری و تلاش آشنا شد و مسیر تحصیل را با انگیزه‌ای قوی آغاز کرد.پس از طی دوران ابتدایی و متوسطه در زادگاهش، موفق به اخذ دیپلم شد و برای ادامه تحصیل به کشور پاکستان رفت. او در دانشگاه کویته، مرکز ایالت بلوچستان، تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته‌ مهندسی زمین شناسی و آب های زیر زمینی به پایان رساند و بعد از آن به مدت یکسال در دانشگاه کویته به تدریس پرداخت.پشتکار و علاقه‌ی ایشان به تحصیل و فعالیت‌های تخصصی، راه را برای ورود به عرصه مدیریت و خدمات اجرایی هموار کرد. مهندس دهواری در طول دوران کاری خود، مسئولیت‌هایی در حوزه آب شهرستان‌های سراوان، خاش و چابهار بر عهده داشت و در ادامه، به سمت معاون اداری و مالی اداره کل امور آب استان سیستان و بلوچستان منصوب شد.ایشان طی سال‌های خدمت، در طراحی، اجرا و نظارت بر پروژه‌های مختلفی از جمله سدسازی، احیا و نگهداری قنوات و مدیریت منابع آب، نقش مؤثر و فعال ایفا کرده است.با وجود مسئولیت‌های اداری، مهندس علی اصغر دهواری از حوزه تحقیق و پژوهش فاصله نگرفت و بخشی از وقت خود را به مطالعه درباره آب در فرهنگ بومی مردم بلوچستان اختصاص داده است؛ حوزه‌ای که پیوند عمیقی با سبک زندگی، باورها و هویت مردمان این دیار دارد.مهندس علی‌اصغر دهواری در سال ۱۴۰۱ به افتخار بازنشستگی نائل آمد. در گفت‌وگویی که با ایشان انجام شده، محورهایی چون شیوه تحصیل در دوران دبیرستان، تجربه دانشگاهی در کویته، وضعیت منابع آبی در بلوچستان، فرهنگ و جایگاه آب در جامعه بومی و همچنین سوابق خانوادگی و خدمات پدر و پدربزرگ ایشان؛ حاجی ملا عباس دهواری مورد بحث قرار گرفته است.متن از ؛ محمد صدیق دهواریYoutubeSpotify

مصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : اسفند ماه ۱۴۰۳زمان : ۳۷ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیویرایش : عارف خدابندهمهندس اریش در این گفتگو خاطراتی با ارزش از مسیر زندگی، تحصیل در کویت و کار به عنوان مهندس ناظر در ایران را به صورت مختصر بیان می کنند.YoutubeSpotify

مصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : اردیبهشت ماه ۱۴۰۴زمان : یک ساعت و ۱۴ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیویرایش : عارف خدابندهدر ادامه گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی بلوچستان، این‌بار از بانویی سخن خواهیم گفت که کمتر از او شنیده‌ایم؛ گرچه برای نسل پیشین جامعه بلوچ، شخصیت و خانواده‌اش کاملاً شناخته‌شده‌اند.آری، سخن از «بانو بی‌بی حوا رحمانی» است، بانویی از خاندان بزرگ رحمانی؛ خانواده‌ای که نقش مهم و تأثیرگذاری در تحولات علمی و فرهنگی بلوچستان ایفا کرده‌اند. از حاج ملا شیرمحمد رحمانی تا برادرش: نور محمد رحمانی، دکتر غلام‌رضا رحمانی و همسر ایشان؛ شادروان استاد پیرمحمد ملازهی، همگی در این مسیر نقش‌آفرین بوده‌اند.بانو حوا رحمانی با کوله‌باری از تجربه، سخت‌کوشی و ساختارشکنی، نخستین زن بلوچ سراوانی بود که پس از تعطیلی تنها مدرسه دخترانه سراوان در مقطع چهارم ابتدایی، با کوشش بی‌نظیر توانست به شیوه متفرقه در امتحانات پایه‌های پنجم و ششم شرکت کند و پذیرفته شود. همچنین با همان شیوه، به تحصیل در پایه‌های هفتم و هشتم ادامه داد و در کنار دانش‌آموزان پسر در امتحانات در سراوان شرکت کرد، کاری که با زخم‌زبان‌ها و مخالفت‌های زیادی مواجه بود، ولی در کنار این فشارها، از حمایت بی‌دریغ برادرش، دکتر غلام‌رضا رحمانی (تنها دانشجوی پزشکی بلوچستان در تهران آن زمان) برخوردار بود.دکتر رحمانی به خواهرش می‌گفت: خواهر، در گوش‌هایت پنبه نگذار؛ سرب بگذار و مسیر علم‌آموزی‌ات را ادامه بده. همین حمایت‌ها و پافشاری‌های خواهرانه و علاقمندی و کوشش بی نظیر خود بی بی حوا رحمانی، زمینه‌ساز پیشرفت ایشان شد. برای ادامه تحصیل به زاهدان و سپس تهران رفت. هرچند با مدرک سیکل، امکان استخدام او در بخش ترویج کشاورزی فراهم‌شده بود، ولی شرایط خانوادگی اجازه نداد. و تقدیر، او را به آموزش‌وپرورش کشاند.دریکی از دشوارترین شرایط، با وجود فراهم شدن استخدام ولی معرفی جایگزین با این حال، به‌عنوان معلم به روستای ناهوک سراوان رفت تا از تعطیلی مدرسه دخترانه آن جلوگیری کند. به‌صورت افتخاری، نه ماه تدریس کرد تا دختران روستا سرگردان نمانند.در این گفتگو از سختی‌های تحصیل در سراوان و زاهدان و تدریس و تحصیل در تهران می‌گوید. با پشتکار، دیپلم خود را به‌صورت متفرقه دریافت می کند. از ازدواجش با استاد پیرمحمد ملازهی سخن به میان می‌آورد،از پذیرفته شدن در کنکور و دریافت مدرک لیسانس مشاوره و سال ها تدریس در مدارس تهران و زاهدان.فعالیت‌های فرهنگی بی‌بی حوا رحمانی به همکاری با برنامه بلوچی رادیو زاهدان در بخش «سلامت خانواده» و همچنین همکاری با دادگاه خانواده و شعبه صلح و سازش در دادگستری زاهدان گسترش یافت و با وجود نقش مادری و خانه‌داری، همواره در مسیر آگاهی‌بخشی فعال بود.بی‌بی حوا رحمانی نه‌تنها برای خود راه تحصیل را هموار کرد، بلکه در بزنگاه‌هایی حساس، با فداکاری، ایثار و ایستادگی، مسیر آموزش را برای نسل‌های بعدی دختران بلوچ نیز گشود. اگر امروز دختران بلوچ در دانشگاه‌های کشور و حتی جهان، مدارج عالی علمی را طی می‌کنند و در مشاغل کلیدی و تأثیرگذار حضور دارند، بی‌تردید مرهون کوشش‌های بی‌ادعای زنانی چون اوست؛ زنانی که در روزگاری که تحصیل برای دختر بلوچ تابو بود، این تابو را شکستند و نشان دادند علم و آگاهی، حق هر انسان است. با حضور داوطلبانه در مدارس روستایی، با تحمل سختی‌ها و با نادیده گرفتن محدودیت‌ها، راهی را گشود که امروز هزاران دختر بلوچ در آن گام برمی‌دارند. بی‌گمان او یکی از زنان تأثیرگذار و الگویی برای نسل‌های بلوچ است که باید قدر دانسته شود.اکنون، پس از گذشت نزدیک به یک سال از درگذشت همسرش، استاد فقید پیرمحمد ملازهی، در کوشش است تا به وصیت او جامه عمل بپوشاند: ساخت کتابخانه و مجتمع فرهنگی در زادگاه‌شان، روستای پسکوه. استاد پیرمحمد ملازهی، نزدیک به دو هزار متر زمین را برای این هدف اهدا کرده است؛ باشد که راه او و همسرش زنده بماند.متأسفانه، هیچ‌گاه خدمات استاد دکتر غلام‌رضا رحمانی و استاد پیرمحمد ملازهی آن‌گونه که باید، ارج نهاده نشد؛ ولی امید است امروز، با شناخت کوشش‌های بانو بی‌بی حوا رحمانی،استاد پیرمحمد ملازهی، دکتر غلام رضا رحمانی، این کاستی‌ها جبران شوند. کتاب خاطرات استاد فقید پیرمحمد ملازهی با نام «نیم قرن در آیینه تاریخ بلوچستان« در دست چاپ است و به‌زودی از سوی انتشارات کتاب بلوچ منتشر خواهد شد. باشد که این کتابخانه ساخته شود، این خاطرات منتشر گردد و این زندگی پربار، الگویی شود برای نسلی که به آینده می‌اندیشد. متن از ؛ محمد صدیق دهواری YoutubeSpotify

جزو نسل اول تحصیل‌کردگان سراوانی در دانشگاه کویتهمصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : آبان ماه ۱۳۹۰زمان : ۲۱ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیویرایش : عارف خدابنده ایشان متولد سال ۱۳۲۱ در زنگیان سراوان بودند و تحصیلات ابتدایی خود را در همان‌جا آغاز کردند. پس از اخذ دیپلم از پنجگور، تحصیلات عالی خود را در دانشگاه کویته ادامه داده و موفق به دریافت مدرک کارشناسی ارشد در رشته علوم سیاسی شدند.استاد ملک‌زاده در دوران دانشجویی از فعال‌ترین چهره‌های جنبش دانشجویی بلوچ بودند و به مدت سه سال دبیرکل سازمان دانشجویی بلوچ (BSO) را برعهده داشتند. همچنین در همان دوران با رادیو بلوچی کویته به عنوان تهیه‌کننده، گزارشگر و گوینده همکاری داشتند.پس از سال‌ها فعالیت اقتصادی و مدیریتی در برخی کشورهای عربی، پیش از انقلاب اسلامی به ایران بازگشتند. در اوایل انقلاب نیز همکاری ایشان با رادیو بلوچی زاهدان ادامه یافت و پیش از انقلاب نیز مدتی با خبرگزاری پارس همکاری داشتند؛ از این رو می‌توان استاد ملک‌زاده را از نخستین چهره‌های رسانه‌ای شهرستان سراوان دانست.در عید قربان سال ۱۳۹۰، فرصتی دست داد تا به همراه جمعی از دوستان، به ویژه حافظ محمد امین دهواری، دیداری با ایشان داشته باشیم که حاصل آن، گفت‌وگویی صمیمی بود و که اکنون در سایت تاریخ شفاهی بلوچستان در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد. متأسفانه، با وجود علاقه فراوان ما، به دلیل کهولت سن و بیماری، امکان انجام گفت‌وگوی مجدد با ایشان فراهم نشد.اینجانبان محمد صدیق دهواری و عارف خدابنده، گردانندگان سایت تاریخ شفاهی بلوچستان، درگذشت این شخصیت فرهیخته و پیشگام را به خانواده گرامی ایشان، فرزندان بزرگوار، مردم شریف استان سیستان و بلوچستان، به‌ویژه اهالی محترم شهرستان سراوان، طوایف ملک‌زاده و بزرگ‌زاده، و جناب آقایان مهندس عبدالسلام بزرگ زاده و عبدالغنی ملک‌زاده تسلیت عرض می‌کنیم و از درگاه خداوند منّان برای آن مرحوم علو درجات و برای بازماندگان صبر جزیل و اجر جمیل مسئلت داریم.محمد صدیق دهواری، عارف خدابنده اردیبهشت ماه ۱۴۰۴متن از ؛ محمد صدیق دهواریYoutubeSpotify

مصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : دی ماه ۱۴۰۳زمان : یک ساعت و ۲۹ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیویرایش : عارف خدابنده استاد اعلم روانشاد، از چهره‌های فرهیخته، ماندگار و اثرگذار در عرصه آموزش‌وپرورش استان سیستان و بلوچستان، نخستین بنیان‌گذار مدارس غیرانتفاعی در شهرستان سراوان است که با تأسیس «مؤسسه دانش»، در سال 1372، افق‌های نوینی را در آموزش رسمی این دیار گشود. در سال ۱۳۸۴، هنگامی‌که درصدد تألیف کتاب «سراوان، شکوه گذشته» بودم، توفیق همراهی با این ایشان را در سفری پژوهشی به قلعه‌های تاریخی و آثار باستانی روستای دهک یافتم؛ سفری که دریچه‌ای به‌سوی دنیای پر رمز و راز تاریخ، فرهنگ و تمدن کهن آن دیار گشود و زوایای ناپیدایی از عظمت عرفانی آن سرزمین را بر من روشن ساخت. بخشی از این یافته‌های ارزشمند، در بخش روستاها (روستای دهک) در کتابم بازتاب یافته است. در سال ۱۳۸۹، در نخستین همایش بزرگداشت و معرفی خواجه محمد مرشد، عارف و شاعر بلندآوازه سراوان که باهمت شهردار وقت محمدی، جناب مهندس احسان دهواری و این‌جانب با همراهی شخصیت‌های ارزشمند و مردم فهیم و فرهنگ دوست و به‌ ویژه همکارانم در اداره میراث فرهنگی سراوان، برگزار شد، استاد روانشاد، با ارائه مقاله‌ای وزین درباره شخصیت عرفانی، شجره‌نامه و دیوان اشعار آن عارف سترگ، برگ زرین دیگری بر دفتر پژوهش‌های تاریخ فرهنگی سراوان افزودند که سبب شد کتاب اشعار خواجه محمد مرشد با تصحیح استاد نوید دهواری توسط انتشارات کتاب بلوچ نیز منتشر شود. استاد روانشاد، همواره برای من و بسیاری دیگر از شاگردان و پژوهندگان، استادی دلسوز و راهنمایی فرزانه بوده که دانسته‌های خویش را باکمال اخلاص و فروتنی در اختیار دیگران قرار می‌دهد که در این راستا نیز اطلاعات و محتوای کتابم با عنوان «طایفه دهواری: پیشینه، خدمات و شخصیت‌ها»، نیز به مدد راهنمایی‌های ایشان، تکمیل و تصحیح گردید. استاد روانشاد که همواره به رسالت معلمی خویش در سنگر مدرسه و دانشگاه افتخار می‌کنند، آثار گران‌سنگی در حوزه روان‌شناسی و تاریخ معاصر بلوچستان با تألیف کتاب «تغییر رفتار» در کنار ده ها مقاله ارزشمند تحقیقی، آثار علمی ماندگاری به یادگار گذاشته‌اند. ازجمله این آثار، کتاب ارزشمند «مقدمه‌ای بر روان‌شناسی» است که در سال گذشته توسط انتشارات «کتاب بلوچ» به زیور طبع آراسته شد.استاد فرزانه؛ سالیان است که به‌ عنوان مشاور و عضو شورای آموزش ‌و پرورش شهرستان سراوان، اندوخته‌های علمی و تجربیات گران‌بهای خود را در اختیار همکاران و نسل‌های آینده قرار داده و می‌دهند.در ادامه گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی بلوچستان، که با ایشان انجام شد، از فراز و فرودهای مسیر تحصیل تا کارشانسی ارشد روانشناسی و تدریس، سابقه پر بار حضور در آموزش‌ و پرورش سراوان، چگونگی تأسیس نخستین مدارس غیرانتفاعی، سفرهای علمی به خارج از کشور، تجربیات گران‌سنگ تدریس در تهران و سراوان و نیز همکاری با برنامه‌های مشاوره صداوسیما و شکل گیری اولین مدارس در سراوان در سال های 1310 سخن گفتند؛ گفتاری که دربردارنده دریای معرفت و مشعل فروزانی از راهنمایی برای مشتاقان علم و فرهنگ است.متن از ؛ محمد صدیق دهواریYoutubeSpotify

گنجینه‌ای از خاطرات مذهبی و تاریخ شفاهی مردم کله‌گانمصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : اردیبهشت ماه ۱۴۰۳زمان : یک ساعت و ۱۸ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیویرایش : عارف خدابندهدر ادامه‌ی مجموعه گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی بلوچستان، توفیق داشتم گفتگویی صمیمی با شخصیت فرهیخته و مردمی خطه‌ی کله‌گان سراوان، ملا امید فاضلی، داشته باشم.ملا امید فاضلی، روحانی ساده‌زیست و فروتن که با وجود نداشتن تحصیلات رسمی حوزوی، سالیان سال است که به‌عنوان چهره‌ای مورد اعتماد در میان مردم منطقه شناخته می‌شود. ایشان نه ‌تنها معتمد و پناهگاه مردمان روستاهای اطراف‌اند، بلکه شاعری خوش‌ذوق و حافظ خاطراتی گران‌ بها از مناسک، مراسم و تحولات مذهبی منطقه هستند.وی همواره در کنار مردم و برای مردم زیسته و منشأ خیرات، راهنمایی‌های دینی، و پیوند دهنده‌ی نسل‌های گذشته و حال با سنت‌های مذهبی بومی بوده‌اند.از نکات برجسته‌ی شخصیت ایشان، علاقه‌مندی به ادبیات فارسی و تسلط شفاهی بر اشعار بزرگان همچون مولانا جلال‌الدین بلخی، حافظ، سعدی، مثنوی معنوی و همچنین اشعار مولوی عبدالله روانبد است. این ویژگی باعث شده تا سخنان ایشان آمیخته با حکمت، ادب و شعر باشد و هر گفتگو با وی به درسی از معرفت و دل‌نوازی بدل شود.در این مصاحبه، ایشان شماری از اشعار دل‌نشین و تأثیرگذار را نیز در موضوعاتی همچون اخلاق، عشق، و محبت به پیامبر مکرم اسلام حضرت محمد مصطفی صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم با شور و شوق قرائت کردند که حال و هوای خاصی به فضای گفت‌وگو بخشید.متن از ؛ محمد صدیق دهواریYoutubeSpotify

عبدالغفور زنگشاهی میراث دار هنر موسیقی بلوچ مصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : مهر ماه ۱۴۰۳زمان : ۳۹ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیویرایش : عارف خدابندهشعر و موسیقی از جایگاه رفیعی در میان قوم بلوچ برخوردار است به‌طوری‌که شاعران و حماسه‌سرایان و نوازندگان و خوانندگان،بخشی از تاریخ بلوچ را حفظ و در قالب شعر، سینه‌به‌سینه منتقل نموده‌اند. از این‌ رو برای جذابیت بیشترشعرخوانی در مجالس ادوات موسیقی نیز به کمک شاعران و خوانندگان آمد و حماسه‌سراییان به پهلوی خوان مشهور گشتند. در این میان آئین هنر بلوچ را هنرمندانی در گمنامی و فقر معیشت حفظ نموده‌اند. پهلوان عبدالغفور زنگشاهی از معدود هنرمندانی است که با فراگیری نواختن سرود در نزد پهلوان رسول بخش زنگشاهی و دیگر اساتید در جوانی، امروزه از بزرگ‌ترین و اساتید فن هنر سرود نوازی است بااین‌حال اشتغال به این هنر ایشان را از روی آوردن به کسب و حرفه و شغل دیگری بازداشت و امروز که پا به سن گذاشته است در فقر مطلق بسر می‌برد.در این گفتگو از هنر و ادوات موسیقی بلوچی و اساتید خود می‌گوید، باشد که متولیان امر در بهبود معیشت ایشان برنامه‌ریزی و مساعدت لازم را بعمل‌آورند.متن از ؛ محمد صدیق دهواریYoutubeSpotify

مصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : اردیبهشت ماه ۱۴۰۳زمان : یک ساعت و ۶ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیویرایش : عارف خدابندهشیخ انور دهواری شخصیت متواضع و دوست‌داشتنیسال‌ها کار و فعالیت و کوشش خستگی‌ناپذیر فرهنگی، یک‌تنه و تنها، بیش از چهل سال کتاب‌فروشی در دورترین نقطه کشور در شهرستان مرزی سراوان، با کوله باری از تجربه کار فرهنگی، اجتماعی، مذهبی، از ایشان چهره ماندگاری در تاریخ معاصر بلوچستان به وجود آورده است.از راه‌اندازی نهضت مسلمانان سراوان تا انتشار نشریه صوت الاسلام در سال‌های آغازین پیروزی انقلاب اسلامی سال 1357 در مسجد جامع نور سراوان که به بیان و ترویج اندیشه‌های اسلامی پرداخت و به‌عنوان نخستین کار رسانه‌ای فعالین مذهبی کارنامه درخشانی از خود در این راستا به یادگار گذاشت.از عضویت در جماعت اخوان المسلمین ایران و راه‌اندازی تشکیلات اخوان المسلمین در بلوچستان در سال 1364 شمسی تا 1381 هم‌زمان با توقف فعالیت‌های اخوان المسلمین در ایران تا دوران محنت و استاد – مربی ده‌ها نفر – مایه افتخار و سربلندی تا چاپ و انتشار ده‌ها عنوان کتاب در زمینه‌های مختلف و تشویق اهل‌قلم برای انتشار آثار و حمایت معنوی و مشاوره ترجمه کتاب‌های بلوچی نامه (واژه‌نامه بلوچی به فارسی استاد عطا شاد به فارسی) – تاریخ بلوچستان اثر گل خان نصیر – تاریخ قوم بلوچ و سرگذشت بلوچستان اثر ماندگار میر احمد یار خان با مقدمه‌ای از استاد پیرمحمد ملازهی – تاریخ سری بازداشتگاه (صفحاتی از تاریخ اخوان المسلمین) اثر احمد رائف – گردآوری بیست هزار لغت بلوچی و ترجمه به فارسی – فرهنگ نام بلوچی. تنها گوشه‌ای از خدمات ارزنده ایشان است؛ با سال‌ها تحقیق و بررسی و پژوهش در حوزه زبان و ادبیات بلوچی می‌توان از ایشان به‌عنوان یکی از صاحب‌نظران در این بخش یادکرد.چراکه سال‌های هیجانی پیروزی انقلاب اسلامی و فعالیت مستمر و چاپ نشریه صوت الاسلام سبب شد، نتواند تحصیلاتش را ادامه دهد.چهل سال با فراز و نشیب‌های فراوان؛ در سرد و گرم روزگار، روزانه مسیر ده کیلومتری منزل تا کتاب‌فروشی را از روستا تا شهر با موتورسیکلت طی می‌کند تا زمینه دسترسی مردمان شهرش را به کتاب فراهم کند.گرچه امروز دیگر کتاب چاپی جایگاه خود را ازدست‌داده و کودک و بزرگ با کتاب دوستی و رفاقتی ندارند ولی او همچنان امیدوار است که روزی برسد بار دیگر کتاب اولیت اول سبد خانواده‌ها باشد.هرگز از شغلش به‌عنوان منبع درامد نگاه نکرده و نمی‌کند و به اندک معیشت برای لقمه نانی بسنده می‌کند، باوجود آسیب و زیان ناشی از سیل و خسارت به کتاب‌فروشی‌اش، موردحمایت هیچ ارگان قرار نگرفت ولی همچنان امیدوار و راضی به رضای الهی.روزگاری نمایندگی مطبوعات سرتاسری را در شهرستان بر عهده داشت و گاهی یک روزنامه می‌آمد و همان یکی هم خریدار نداشت.آمار برگشتی روزنامه‌ها و ضرر و زیان هرگز او را از راهی که مصمم بود، بازنداشت و اینک یک روزنامه هم در سراوان بزرگ با سیصد هزار نفر جمیعت توزیع نمی‌شود.سال‌ها بدون آنکه از خود سرپناهی داشته باشد در خانه پدری زندگی کرد تا همچنان کتاب همدل سال‌های تنهای اش را به علاقه‌مندان تقدیم کند.باشد که ثمره سال‌ها کوشش و تلاش خستگی‌ناپذیر فرهنگی‌اش، قدر شناخته شود.متن از : محمد صدیق دهواریYoutubeSpotify

مصاحبه کننده : محمد صدیق دهواریتاریخ : خرداد ماه ۱۴۰۳زمان : ۴۰ دقیقهزبان گفتگو : بلوچیویرایش : عارف خدابندهسال‌هاست که حاجی محمد عظیم بارک زائی را می‌شناسم، شخصیتی متواضع که مرا با دریای میراث فرهنگی بلوچستان آشنا ساخت و دست مرا گرفت و به نقطه‌نقطه شهرستان سراوان برد و یک‌یک آثار تاریخی از قلعه گرفته تا سنگ‌نگاره، از مسجد گرفته تا بافت تاریخی، از محوطه باستانی گرفته تا مناره مسجد، از جاذبه طبیعی گرفته تا غار و نخلستان، نشانم داد و آگاهی‌ها و اطلاعاتش را درباره این آثار و جاذبه‌ها، خالصانه و متواضعانه در اختیارم گذاشت تا بعدها با تلمذ در کنار اساتید بزرگوار دیگرم «حاجی حبیب‌الله جنگی زهی، استاد اعلم روانشاد، مهندس عبدالسلام بزرگ‌زاده و برادرم شیخ انور دهواری و زنده‌یاد فقید غفور خسروی نخستین کتابم «سراوان، شکوه گذشته» را در سال 1384 تدوین نمایم».حاجی بارک زائی که مدیر میراث فرهنگی بلوچستان مستقر در ایرانشهر و مسؤولیت میراث فرهنگی شهرستان‌های ایرانشهر، سراوان و چابهار را در کارنامه مدیریتی خود دارد، توانست در سه دهه فعالیت در سازمان میراث فرهنگی؛ دهها اثر تاریخی را در بلوچستان شناسایی و زمینه ثبت این آثار را در فهرست آثار ملی کشور فراهم سازد تا میراث کهن به‌جامانده از نیاکان همچنان حفظ شود.مدیر سابق میراث فرهنگی با کوله باری از تجربه و توانایی توانست با اعتبارات اندک، بناهای شاخصی را در سطح استان مورد مرمت و بازسازی قرار دهد.ایشان گنجینه‌ای از تاریخ شفاهی بلوچستان در مباحث تاریخی، آداب‌ورسوم و بناهای تاریخی است که در سال ۱۴۰۰ بازنشسته شد.در این گفتگو گوشه‌ای از فعالیت‌ها وخدمات و سابقه خانوادگی ایشان را باهم می‌شنویم.متن از : محمد صدیق دهواریhttps://orhb.irYoutubeSpotify