کولبری در مناطق مرزی ایران شغلی مرگبار با دستمزدی ناچیز است. در این گزارش به مناسبت روز کولبر، با روایت‌های شخصی قربانیان و آمارهای تکان‌دهنده، به ابعاد انسانی، حقوقی و اقتصادی این پدیده پرداخته‌ایم.هوای کوهستان هنوز تاریک و سرد است. مرد جوانی کیسه‌ای سنگین را روی شانه راست خود به دوش می‌کشد و با دست چپ طناب دور کمرش را محکم می‌بندد. صدای برف زیر چکمه‌هایش در مسیر صعب‌العبور مرز ایران و عراق می‌پیچد. در پشت سرش چند مرد دیگر، بی‌صدا و با نفس‌های سنگین، از همان مسیر بالا می‌روند. نام او آوات است، ۲۸ ساله، اهل یکی از روستاهای مرزی کردستان. شب گذشته کنار خانواده‌اش شام مختصری خورده و حالا، قبل از طلوع آفتاب، راهی سفری شده که ممکن است پایان آن خانه باشد یا مرز و گلوله.

اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه‌ وله

«کار دیگه‌ای ندارم. یا باید کول بکشم یا نان بچه‌هایم را نداشته باشم.» این را آوات می‌گوید، درست پیش از آنکه بار ۹۰ کیلویی‌اش را روی دوش بگذارد. او سال‌هاست در سرمای کوه‌های مرزی، از مسیرهای ناهموار عبور می‌کند تا چند بسته سیگار، پارچه یا لوازم خانگی را از آن سوی مرز وارد ایران کند و در مقابل، دستمزدی بین ۳ تا ۶ میلیون تومان برای هر بار حمل دریافت کند.



چهار سال پیش در مهر ۱۴۰۰، ژیان علیپور، کولبر ۳۲ ساله و پدر دو کودک، با شلیک مستقیم نیروهای مرزبانی در سردشت کشته شد. از آن زمان، گروهی از خانواده‌های کولبران و فعالان مدنی ۲۲ مهر را "روز کولبر" نامگذاری کرده‌اند. آن‌ها می‌گویند این روز، نماد دادخواهی قربانیان مرز و یادآور خشونتی است که سال‌ها بر کولبران تحمیل شده است.

کولبری در غرب ایران پدیده‌ای قدیمی است اما در سال‌های اخیر با افزایش بیکاری و فقر در مناطق مرزی، تبدیل به تنها راه زنده ماندن برای هزاران نفر شده است. آمار رسمی روشنی از شمار کولبران وجود ندارد اما نهادهای حقوق بشری تخمین می‌زنند بیش از ۷۰ هزار نفر در استان‌های کردستان، کرمانشاه و آذربایجان غربی به نوعی درگیر این شغل هستند. بسیاری از آن‌ها جوانانی هستند که یا تحصیل‌ کرده‌اند یا هیچ فرصت شغلی دیگری ندارند.



مسیرهایی که کولبران از آن عبور می‌کنند اغلب در ارتفاعات و شرایط سخت جوی قرار دارد. در زمستان دمای هوا به زیر منفی ۱۰ درجه می‌رسد و کولبران ساعت‌ها بارهای سنگین را بر شانه‌هایشان حمل می‌کنند. سقوط از صخره، بهمن، سرمازدگی و تیراندازی نیروهای مرزبانی از مهم‌ترین خطرات این کار است.

بر اساس داده‌های سازمان حقوق بشری کردپا، از سال ۲۰۱۲ تا اکتبر ۲۰۲۵، دست‌کم ۲۵۷۴ کولبر در مناطق مرزی کردستان ایران کشته یا زخمی شده‌اند که از این میان ۶۵۶ نفر جان باخته و ۱۹۱۸ نفر زخمی شده‌اند. این آمار نشان می‌دهد از ابتدای دهه ۲۰۱۰ روند شمار کولبران قربانی و زخمی به‌طور کلی صعودی بوده و در سال‌های پایانی این دوره، به‌ویژه میان سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۴، به بالاترین سطح خود رسیده است.

بیشتر بخوانید:دو نهاد حقوق بشری به پزشکیان: به آزار کولبران پایان دهید

سال ۲۰۲۳ در میان این دوره بالاترین میزان تلفات را داشته است اما در سال ۲۰۲۵ آمارها از کاهش نسبی تلفات و حوادث خبر می‌دهند. این کاهش نه به دلیل بهبود شرایط اقتصادی یا تغییر سیاست‌های حمایتی، بلکه در پی نظامی‌سازی گسترده مرزها، انسداد مسیرهای اصلی کولبران، نصب سیم‌خاردار در نوار مرزی و احداث پاسگاه‌های نظامی جدید رخ داده است.

کولبری قانونی؛ تبعیض ساختاری و فقر مزمن

با وجود برخورد امنیتی با کولبران، دولت ایران از چند سال پیش سیستم "کارت تردد مرزی" را راه‌اندازی کرده است. این کارت‌ها به ساکنان مناطق مرزی اجازه می‌دهد مقدار محدودی کالا را از مسیرهای مشخص وارد کنند. اما کولبران و فعالان مدنی می‌گویند این کارت‌ها نه امنیت می‌آورند و نه حمایت. بسیاری از کولبران به دلیل محدودیت سهمیه یا فساد اداری ناچارند از مسیرهای غیررسمی و پرخطر عبور کنند. کارت‌های مرزی بیمه و پوشش حقوقی ندارند و در صورت مرگ یا جراحت، مسئولیتی متوجه دولت نیست.

دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید



فعالان حقوق بشر می‌گویند دولت با این سیاست معیشت کولبران را در چارچوبی محدود و وابسته قرار می‌دهد و همین وابستگی باعث می‌شود سطح مطالبات اجتماعی و اقتصادی آن‌ها به شدت کاهش پیدا کند.

از نظر کارشناسان اقتصادی، کولبری محصول مستقیم فقر ساختاری و تبعیض منطقه‌ای است. استان‌های مرزی غرب ایران از بالاترین نرخ بیکاری و پایین‌ترین سطح توسعه برخوردارند. کارخانه و فرصت شغلی وجود ندارد و بسیاری از پروژه‌های عمرانی در این مناطق سال‌هاست نیمه‌کاره مانده است. در چنین شرایطی، کولبری تنها منبع درآمد برای هزاران خانواده است.

اوین مصطفی‌زاده ، سخنگوی آژانس خبری کردپا در گفت‌وگو با دویچه‌وله می‌گوید: «روند برخورد با کولبران طی ۱۴ سال گذشته صعودی و سیستماتیک بوده است. سال ۲۰۲۳ بیشترین موارد کشته و زخمی‌شدن کولبران ثبت شده و کاهش نسبی آمار در سال ۲۰۲۵ به معنای بهبود شرایط نیست. این کاهش فقط به دلیل نظامی‌سازی مرزها و مسدود شدن مسیرهای سنتی است و کولبران برای گذر از مرز ناچارند مسیرهای خطرناک‌تری را انتخاب کنند.»

او با اشاره به نبود آمار رسمی می‌گوید: «دولت ایران هیچ آماری درباره تعداد کولبران، میزان تلفات یا نوع کالا منتشر نمی‌کند. تمام اطلاعات موجود بر پایه رصد میدانی، گفت‌وگو با خانواده‌ها و گزارش‌های سازمان‌های حقوق بشری به‌دست می‌آید. این شکاف میان واقعیت و داده‌های رسمی نتیجه سانسور و امنیتی کردن پدیده کولبری است.»



او تاکید می‌کند که کولبری نه شغل انتخابی بلکه "ابزاری در سیاست‌های کنترل و سرکوب" است.

به گفته سخنگوی آژانس خبری کردپا: «حکومت با صدور کارت‌های تردد مرزی عملا کولبری را رسمی و کنترل معیشتی مردم را تقویت کرده است. این سیاست باعث می‌شود سطح مطالبات اجتماعی و اقتصادی مردم پایین بیاید و حکومت از این وضعیت سود ببرد. کسی که به کولبری روی می‌آورد دیگر مطالبه‌ای از دولت ندارد.»

او در پایان می‌گوید: «ریشه کولبری در فقر، تبعیض و سیاست‌های امنیتی است. تا زمانی که دولت مسئولیت خود را در ایجاد شغل، توسعه اقتصادی و حمایت اجتماعی بر عهده نگیرد، این پدیده ادامه خواهد داشت. کولبری یک انتخاب نیست، یک اجبار است و تا زمانی که ساختارها تغییر نکند، این اجبار باقی می‌ماند.»

روایت یک کولبر

محمد ۳۵ ساله، پنج سال است کولبری می‌کند و سه فرزند دارد. او به دویچه وله می‌گوید: «زمستان که می‌شود، بعضی شب‌ها خودمان را به برف می‌زنیم تا از دست مرزبانی فرار کنیم. هر بار که می‌روم، مادرم دعا می‌کند زنده برگردم. ما نه اسلحه داریم نه چیزی، فقط بار را به کول می‌کشیم.»

او برای هر بار کولبری دست‌کم دو میلیون تومان می‌گیرد. اما همین پول با خطر جان همراه است. در ماه‌های اخیر چند تن از دوستانش بر اثر تیراندازی و سقوط از کوه جان باخته‌اند.



علی‌رغم سال‌ها انتقاد نهادهای مدنی و رسانه‌ای، دولت ایران نه تنها راه‌حلی برای کولبری ارائه نداده بلکه برخورد امنیتی را تشدید کرده است. مرزها مین‌گذاری شده و نیروهای نظامی بیشتر شده‌اند. اما به گفته فعالان مدنی، "فشار بیشتر فقط باعث می‌شود کولبران مسیرهای خطرناک‌تری را انتخاب کنند."

در سال‌های گذشته حتی کودکان و نوجوانان هم وارد این کار شده‌اند. به گفته نهادهای حقوق بشری، در میان کشته‌شدگان کولبری، مواردی از افراد زیر ۱۸ سال هم ثبت شده است.

از مرز تا تهران: فاصله‌ای که دیده نمی‌شود

کولبری در رسانه‌های داخلی اغلب به عنوان "قاچاق کالا" تعریف می‌شود، اما برای مردم مرزنشین، کولبری "زندگی" است.

در حالی‌که در تهران و شهرهای بزرگ کمتر کسی از رنج روزانه کولبران آگاه است، هزاران زن و مرد در مناطق مرزی شب را با بیم و امید به پایان می‌رسانند تا بامداد دوباره راهی کوه شوند.

در همین زمینه یک فعال مدنی در سنندج به دویچه وله می‌گوید: «این یک انتخاب نیست، یک اجبار است. کولبری یعنی شغلی بدون امنیت، بدون بیمه، بدون آینده.»

آوات، کولبر جوان ابتدای گزارش، حالا پس از پنج ساعت پیاده‌روی، به نقطه‌ای در ارتفاع رسیده است. نفسش تند است و عرق زیر لباس زمستانی‌اش جمع شده. پیش رویش تاریکی کوه است و پشت سرش خانواده‌ای که به دستمزد همین سفر وابسته‌اند. او می‌داند در یک قدمی خطر است اما راه دیگری ندارد.

کولبری برای بسیاری از مرزنشینان انتخاب نیست، بلکه تنها راه زنده ماندن است.