۱۵ تا ۱۹ اكتبر هفتاد و هفتمين نمايشگاه جهانی كتاب با بيش از ۴۳۵۰ غرفه از ۱۳۰ كشور جهان برپا شد و حدود ۲۴۰هزار علاقه‌مند و دست‌اندركار فرهنگی از آن ديدار و در بيش از يک هزار كتابخوانی، سخنرانی، فيلم و گفتگو شركت کردند.هفتاد و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت روز ۱۵ کتبر آغاز شد. در برنامه گشايش و كنفرانس مطبوعاتی نمايشگاه كه یک روز پيش از آن انجام شد، وزير فرهنگ آلمان وُلفرام بايمِر از نگرانی در رابطه با هوش مصنوعی گفت كه كتاب و نوشتار و شايد ادبيات را "تكه پاره خواهد كرد". اما سرپرست همآهنگی برنامه‌های تالار ويژه، فلوريان فلورِس در پاسخ گفت كه ادبيات هرگز از هيچ پديده ساختگی و ماشينی شكست نخورده و نمی‌خورد.

امسال برای نخستين بار در تالارِ شماره چهار، يک "صحنه مركزی" بزرگ به گفتگو درباره موضوع‌های اجتماعی و سياسی روز اختصاص داده بودند. در اين برنامه‌ها مصاحبه‌هايی با شخصيت‌های فرهنگی مانند ماريا رِسا برنده فيليپينی جايزه صلح نوبل ۲۰۲۱ و همچنين يِنس استولتِنبِرگ، دبیرکل سابق ناتو درباره مسائل و معضلات سياسی و اجتماعی روز مانند "ايران و مبارزات زنان"، "اوكراين و موضع اروپا" و "نقش سازمان عفو بين‌الملل در غزه" انجام شد.

امسال چندين جاذبه برای كشاندن كودكان و نوجوانان به نمايشگاه ترتيب داده بودند. برای نمونه در فضای آزاد نمايشگاه بچه‌ها می‌توانستند در يک سفينه فضايی به كمک يک عينک "واقعيت مجازی" كيهان خارج از جو زمين را تجربه و با كيهان‌نورد آلمانی ماتياس ماورِر گفتگو كنند.

در طول نمايشگاه چندين جايزه به نويسندگان و كنشگران اجتماعی داده شد كه مهمترين آنها "جايزه صلح كتابداران آلمان" به تاريخدان اتريشی کارل شلوگل تعلق گرفت.

او در سخنرانی سپاس خود هشدار داد: «بدون يک اوكراين آزاد، صلح در اروپا استوار نخواهد ماند.»

از برجسته‌ترين فوق برنامه‌های نمايشگاه يكی اعلام نتيجه همه‌پرسی "واژه سال جوانان" بود كه دو ميليون نفر در آن شركت كرده بودند. واژه امسال crazy (ديوانه‌وار) است كه جوانان آن را زمانی به كار می‌برند كه نمی‌دانند در پاسخ چه بگويند.

يكی هم جايزه‌هایی به حساب‌های پرطرفدار تيک‌تاک بود چون از قرار جوانان بسياری توسط اين شبكه اجتماعی به خواندن كتاب علاقه‌مند شده‌اند.

یکی از اين جايزه‌ها به لیل لوکاس نویسنده داستان‌های تخیلی تعلق گرفت.

ايران و نمايشگاه

حضور درون مرزی ناشران ايرانی در نمايشگاه تقریبا بی‌رنگ بود.

تنها "نشر ايرانبان" كه بيشتر ترجمه كتاب كودک منتشر می‌كند و "نشر خانه هنر" حضور داشتند. داود مين‌باشی سرپرست "خانه هنر" بيشتر كتاب‌های خوشنویسی‌شده و خوش‌طرح را به نمایشگاه آورده بود.

نيلوفر تيموريان سرپرست "ايرانبان" از ترجمه تازه‌چاپ "ريگو و روزا" توسط الهام مقدس گفت كه درد دل‌های يک پلنگ ايرانی است كه در باغ وحشی در پايتخت سويس می‌ميرد و لورِنس پائولی آنها را به آلمانی روايت می‌كند: "دلم برای وطنم تنگ می‌شود كه مال من نيست".

غرفه های نشر چشمه، شباويز و "زنان آزادی‌خواه" به خاطر مشكلات ويزا خالی ماندند.



شايد بتوان گفت امسال جای خالی ناشران و نويسندگان ايرانی را چندين نويسنده و پژوهشگر ايرانی‌تبار برون‌مرزی پر كردند كه بيشتر در "صحنه مركزی" از آثارشان برای علاقه‌مندان خواندند يا درباره موضوع‌های روز گفتگو كردند.

در اين ميان حضور نويسندگان زن كه درونمايه كارشان لزوما ايران نيست، جايگاه ويژه‌ای داشت.

نوا ابراهيمی در كتاب تازه اش "و همه‌جا نوسان" und federn überall زندگی نسيم آواره شاعر افغان، سونيا تكفرزندپروی كه مجبور است غير قانونی كار كند و چند شخصيت ديگر را روايت می‌كند كه بی اختيار بايد دلسنگ باشند تا بر نارسايی‌ها و ناهنجاری‌های جامعه آلمان چيره شوند.

گيلدا صاحبی اثر تازه اش "ارتباط به جای انشعاب" verbinden statt spalten را معرفی كرد: «اينكه جامعه آلمان لبريز از قطبی‌سازی و انشعاب و اختلاف است، فراورده‌ای‌ است كه سياست‌پيشگان توليد كرده و رسانه‌ها تقويت می‌كنند.»

بيژن معينی در رمان تخيلی اش "۲۰۳۳" از حزب راستگرای افراطی "خيزش" ميگويد كه در آلمان قدرت را به دست گرفته و جامعه را به سوی خودكامگی می‌كشاند.

دلفين مينويی گزارشگر مطرح روزنامه كثيرالانتشار فرانسوی فيگارو در رمانش "بدجنس" از دختر جوانی می‌گويد كه تكگويی يک نوجوان ايرانی در شيراز است كه روسری‌اش را آتش می‌زند و درباره زندگی، نارسايی‌ها و خواسته‌هايش می‌گويد كه كم و بيش خواسته‌های همه جوانان نه تنها ايران كه جهانند.



خانم مينويی به دويچه وله گفت: «در رسانه‌ها تنها يک ويدئو‌ی كوتاه از نيكا شاكرمی پخش شد. من چنان متأثر شدم كه از خود پرسیدم، نيكا بايد چگونه فكر و زندگی كرده باشد؟ زندگی او را شبيه‌سازی كردم كه زندگی بسياری از دختران ايرانی بلكه جهان می‌تواند باشد.»

پيراستگی به جای آراستگی

میهمان ویژه جشنواره کتاب امسال کشور فیلیپین بود. تالار ويژه امسال را شكوفه‌های آناناس و نِيِ بامبوس معلق آراسته بودند. در گوشه كنار تالار می‌شد از ديواره‌های مشبک شفاف، كتاب‌های بيش از ۱۰۰ نويسنده و پژوهنده و مترجم فيليپينی را ديد كه در نمايشگاه حضور داشتند. هركدام از آن شش گوشه كنارهای كوچک، نمادی از يک جزيره آن كشور پرجزيره بودند.

فيليپين كه از ۷۶۴۱ جزيره كوچک و بزرگ تشكيل شده تاريخ پرفراز و نشيبی دارد. تا پيش از ورود استعمارگران اسپانيا در سده ۱۶ ميلادی، مسلمانان در جنوب اين كشور فرمان می‌راندند. اما پس از ۳۰۰ سال فرمانروايی اسپانيا امروزه اكثريت با كاتوليک‌ها است.

در سال ۱۸۹۶ در پی شورش مردم عليه استعمارگران، فيليپين به رهبری خوزه ريزال كه قهرمان ملی كشور به شمار می‌آيد، اعلام استقلال كرد اما آمريكايی‌ها تا پس از پايان جنگ دوم جهانی، فرمان كشور را در دست داشتند.

خوزه ریزال چشم‌پزشكی بود كه می‌خواست چشمان مادرش را در آلمان درمان كند. او همچنين بلندآوازه‌ترين داستان‌نويس فيليپين است و كتابش "دست به من نزن" noli me tangere (حماسه ملی فيليپين) در گوشه كنار نمايشگاه ديده می‌شد.

در تالار ويژه تصوير فراگير چشم اشک‌آلودی را نمايش می‌دادند كه به آبشارهای فيليپين اشاره داشت.

رِآ لوپِز سرپرست تالار ويژه در پاسخ اين پرسش كه چرا در تالار، مثل هر سال، آرايش‌های بسياری نمی‌بينيم به دویچه وله گفت: «ما نمی‌خواستيم تالار را از چيزهای متنوع پر كنيم بلكه از ميهمانان و علاقه‌مندان به فيليپين و ادبياتش. ما فضای بزرگی برای ميهمانان آزاد گذاشته‌ايم. حتا مثل هر سال، تالار را نيم تاريک هم نكرديم كه يک حالت ويژه به آن بدهيم. حالت ويژه امسال ديداركنندگان تالار هستند.»

در پاسخ اين پرسش كه چرا حتما بايد به اين تالار سر زد و آيا كافی نيست مجازی از تالار و نمايشگاه ديدن كرد، خانم لوپِز گفت: «اين خونگرمی و شوری كه اينجا با آن رو به رو هستيد، به هيچ رو مجازی به دست و چشم نمی‌آيد. شعار ما "تخيل به فضا جان می‌بخشد" زمانی به واقعيت می‌پيوندد كه شما در اين فضا حضور داشته باشيد.»

سخن پايانی

سرپرست نمايشگاه فرانكفورت اين رویداد را "جشن ادبيات" ناميد اما امسال فوق برنامه‌ها و كتاب‌های تصويری و نمايش كار با هوش مصنوعی گاه بيش از رمان و داستان به چشم می‌خورد.

برای نمونه انتشاراتی book.ai از تايوان به نويسنده امكان می‌داد متن خود را در صفحه اينترنتی اين ناشر بارگذاری كند و خوانندگان در همان دم می‌توانستند كتاب را به بيش از ۱۰۰ زبان بخوانند.

پرسش اين است كه آيا در سال‌های آينده كتاب به ويژه كتاب كاغذی جای خود را در خانه‌های خوانندگان پيدا خواهد كرد؟

ميهمان ويژه سال آينده در نمايشگاه فرانكفورت، جمهوری چک با شعار "كشور كنار دريا" خواهد بود.