تاریخ جنوب پر است از دلاوری‌ها و جانفشانی‌هایی که در ادوار مختلف توسط مبارزان و سرداران این سامان رخ داده است. در دوره‌ای که دست‌درازی دولت استعمارگر انگلستان عرصه را بر مردم این دیار تنگ کرده بود دلاورانی چون «سرهنگ باقر خان تنگستانی»، «احمد خان تنگستانی»، «رئیسعلی دلواری»، «زائر خضر خان اهرمی»، «غضنفرالسلطنه برازجانی»، «شیخ حسین خان چاهکوتاهی»، «خالو حسین دشتی» و ... جلو حضور، عرض اندام و پیشروی افسران و نظامیان استعمارگر انگلیسی را گرفته بودند.

در بین این سرداران دلاور «شیخ حسین خان چاهکوتاهی» نامی بسیار درخشان است، او در دوره حکومت احمد شاه قاجار ضابط چاهکوتاه بود و به ایشان لقب «سالار اسلام» را داده‌ بودند چرا که در برهه‌های مختلف (به ویژه در دوره حساس پس از شهادت رئیسعلی دلواری) حضور این دلاور باعث میشود که حمله‌های گاه و بیگاه استعمارگران انگلیسی خنثی شده و نقشه های آنان نقش بر آب شود.

روایت جنگ کوه کزی؛ جنگ انتقام خون رئیسعلی دلواری

در دامنه کوه کوزی و در نزدیکی دریای پارس جنگی هولناک بین مبارزان جنوب به سرکردگی شیخ حسین خان چاهکوتاهی و نطامیان تا بن دندان مسلح انگلیسی در گرفت که به اون رویارویی، «جنگ کوه کوزی» میگن که شنیدن روایت آن خالی از لطف نیست.

 مرحوم شیخ عبدالحسین پسر مرحوم شیخ حسین خان با یکصد نفر در سنگرهای طرف غربی که نزدیک به دریا بود سنگر گرفته و یکصد نفر تفنگچی تنگستانی هم برای پشتیبانی اردو در سمت جنوب، قرار گرفتند، خود مرحوم شیخ حسین خان هم با یکصد نفر دیگر در طرف شرقی اردو نزدیک به قلعـه کـه مرکز عمده قشون دشمن بود قرار گرفته و بقیه مبارزان در میان این سنگرها کمین کردند.

قدری که از طلوع آفتاب گذشته دشمن متوجه حضور تفنگچیان شد. آنها پس از آماده سازی با نیرویی چند هزار نفری و هشت عراده توپ بزرگ و ٢٤ عراده توپ متوسط از دو سمت به اردوی مجاهدین حمله ور شدند.

در حمله اول یک لشکر هزار نفری با شدت تمام به سنگرهای شیخ عبدالحسین خان حمله‌ور شدند و با استقامت سخت مجاهدین که همگی نیروهایی ذبده بودند و تیرشان به خطا نمی‌رفت روبرو شدند، انگلیسی ها که اوضاع را جالب ندیدند مجبور به عقب‌نشینی شدند و به‌اندازه‌ای کشته و زخمی در آن جا زیاد شد که سربازان هندی و انگلیسی نعش‌های کشتگانشان را سنگر و پناهگاه خود قرار دادند و از آن طرف هم، خود مرحوم شیخ حسین خان و بقیه مجاهدین پس از ایجاد خسارات زیاد برای متجاوزین طوری با آنها مقابله کردند کـه دشمن مجبور به مراجعت به سبزآباد - که مرکز اردو بود ـ گردید.

در همان اثنا جهازات جنگی از بصره وارد شدند و دو هزار جنگاور به همراه مهمات جنگی که کنسول انگلیس از عراق خواسته بود به ساحل پیاده نمودند و مجدداً قشون تازه نفس به همراه  قشون شکست‌خورده از چهار جهت بـه مجاهدین حمله‌آور شدند.

شکست هولناک مجاهدین در کوه گزی

جنگ کوزی مناظر هولناکی دارد که روایت آن در این مجال نمی گنجد، مجاهدین در آن روز گرم که آتش از هـوا می‌بارید مـردانــه جنگیدند و در برابر حملات سخت دشمن با یک دلاوری و شجاعتی مثال زدنی از خاک و ناموس میهن دفاع نمودند و خسارت‌هایی سهمگین به متجاوزان وارد کردند تا آن که کلیه مهمات آنها به اتمام رسید و دشمن هم که از همه سو به وسیله توپ و تجهیزات جدید با شدت تمام به آنها حمله می‌کرد دست بردار نبود.

در این وضعیت مجاهدین جز تسلیم و اسارت راه دیگری نداشتند؛ ولی مرحوم شیخ حسین خان فرمودند که:

-        مرگ و کشته‌شدن خیلی برایم گواراتر و شیرین‌تر است تا اینکه به دشمن تسلیم شوم. اکنون که بااین‌حال امکان جنگیدن نیست باید مردانه به صف دشمن زده و بیرون رویم.

و به صف دشمن زدند، تعدادی جان سالم به در برده، هفتاد نفر از آنها کشته شده و نود نفر مجروح گردیدند. مرحوم شیخ عبدالحسین خان پسر مرحوم شیخ حسین‌خان که یکی از جوانان بسیار لایق و فداکار بود در آنجا شربت شهادت نوشید و با این جانفشانی، شرافت ابدی و سعادت دائمی برای خود و خانواده خویش به یادگار گذاشت.

چنان آتش دشمن سهمگین بود که شدت گرمای جنوب در برابر آن هیچ نبود. در این بین مجروحین که در دل معرکه افتاده بودند به ضرب سرنیزه و ضربات لگد سربازان استعمارگر کشته شدند و به نعش‌های مقتولین بی‌احترامی زیاد نموده و بدن آنها را به وسیله شمشیر پاره‌پاره کردند. حجم بیرحمی و قساوت رفتار انگلیسی ها چنان بود که در مراجعت برای جابجایی و دفن مجاهدان و شهدا امکان جابجایی آنها میسر نبود و در همان محدوده، اجساد همگی دفن شدند که به آن محل در محله امامزاده «شهیدون» می گفتند.

در اینجا اشاره به این نکته حائز اهمیت است که به‌خوبی میزان تمدن، انسانیت و اخلاق انگلیسی که گوش عالم [را] از تکرارش کر نمودند، هویدا میشود.

بعد از آن جنگ هولناک، جانفشانی ها و رشادت‌های شیخ حسین خان جهت حفظ خاک وطن بسیار بوده است، طراحی شبیه‌خون‌های بسیاری که در محدوده بوشهر، عالی چنگی، چاهکوتاه و... انجام گرفت که تلفات سنگینی را برای آنها داشت و جنگ‌های مختلفی که خواب و خوراک را از انگلیسی ها گرفته بود و آنها را عاصی کرده بود. بالاخره دست روباه پیر مجدد از آستین خیانت در می‌آید و در یک حرکت ضربتی، مکان و محل حضور شیخ حسین خان در باغی اطراف چاهکوتاه توسط خبرچینان انگالی - که کینه‌ای دیرینه با شیخ حسین داشتند - لو می‌رود و محل اقامت وی و یارانش محاصره می شود.

محاصره شیخ حسین خان چاهکوتاهی

شبه، نخست تفنگچیان انگالی حمله آورده و اطراف باغ را محاصره می کنند و به دنبال آنها قشون اس.پی.آر کازرون که در برازجان آماده شده بود با اس.پی.آر بوشهر و همدستانشان که در نقاط دیگر حضور داشتند به سرکردگی صاحب منصبان انگلیسی با توپ های بزرگ، مسلسل و بالونهای هوایی که آتشبار بودند به یکدیگر ملحق شده و باغ را احاطه نمودند.

یک ساعت قبل از طلوع خورشید بالونها از هوا و توپ و تفنگ از زمین شروع به آتش فشانی و تیراندازی نمودند. طوری از بالا و پایین و چپ و راست آتش ریختند که باغ یک پارچه آتش گردید و آن یکه تاز میدان دلاوری با همان عده ی معدود همراهانش حملات متوالی آنها را دفع مینمود

جدال تا نیمه روز ادامه داشت تا اندک مهمات شیخ حسین خان و یارانش رو به اتمام گذاشت، تعدادی از همراهان او کشته و تعدادی هم زخمی شدند، ایشان مصلحت را در این دید که خود را به صف دشمن زده و بیرون رود، چه اخلاق این شخص جلیل القدر عالی همت بود که هر رفتاری را بر تسلیم به دشمن و اسارت ترجیح میداد. پس از بیرون رفتن از باغ که قشون و بالون از پشت، آنها را تیرباران میکرد به فاصله کمی از باغ، آن یگانه عنصر فداکار آن یگانه مجسمه غیرت و شجاعت آن دلاور ایران پرست، آن مایه افتخار و شرافت ایرانیان، آن کسی که با نداشتن امکانات و تجهیزات، شش سال با دولت بزرگی مثل انگلیس و حکومت های خائن انگلیس پرست آن دوره مقاومت کرده بود به درجه شهادت نائل گردید و این حیات پر مشقت را با یک دنیا افتخار و با جهانی مملو از نیکنامی و شرافت بدرود گفت.

پس از آنکه مردم بوشهر از سالار اشجع پسر بزرگ شیخ حسین خان چاهکوتاهی و دیگر فرزندان آن مرحوم تقاضا کردند پیکر پدرشان را برای دفن به عتبات نفرستند و در بوشهر خاک کنند، تصمیم گرفته شد پیکر سالار اسلام در کنار حرم امامزاده عبدالمهیمن و در جوار محل دفن شهدای کوه کزی، جایی که یکی از سخت‌ترین جنگ‌های مردم بوشهر با انگلیسی‌ها در آن رخ داده دفن شود. مردم و تجار بوشهر با صرف حدود هفت هزار تومان، با ساخت مرقد برای مقبره شیخ حسین خان چاهکوتاهی و نیز بنای یک مدرسه چهار کلاسه برای کودکان کم برخوردار به نام سالاریه که بعدها به پورسینا تغییر نام یافت و تامین آب آشامیدنی محل، زمینه تشییع جنازه شیخ حسین خان چاهکوتاهی را فراهم کردند. انگلستان از طریق کنسولگری خود اعلام کرد که مجاز نیستند جسد شیخ حسین را علنی تشییع کنید و بایستی به طور مخفیانه پیکر را آورده و مدفون سازید و یا روانه عتبات کنید. پس از کش و قوس‌های بسیار سرانجام این مهم انجام شد و پیکر مطهر شیخ حسین خان چاهکوتاهی در جوار امامزاده عبدالمهیمن در آن آرامگاه باشکوه که به دست بوشهری‌ها احداث شده بود به خاک سپرده شد.

این بنا در تاریخ ۵ آذر ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۸۷۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مرمت و بازسازی مجموعه تاریخی - فرهنگی شیخ حسین خان چاه‌کوتاهی توسط اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر به شکلی درخور، انجام شد و در اسفند ماه سال 1394 به بهره‌برداری رسید. این مجموعه تاریخی - فرهنگی ارزشمند در زمینی به مساحت 2 هزار و 450 متر مربع با زیربنای یک‌ هزار و 640 متر مربع احداث شده و در حال حاضر در این موجموعه فعالیت‌های فرهنگی و هنری بسیاری از قبیل، کتابخانه و فروشگاه کتاب، کارگاه‌های آموزش موسیقی، نقاشی، خط و سفالگری و کافه جهت حضور و استفاده علاقه‌مندان و گردشگران دائر است.

در این قسمت از برنامه به یکی دیگر از مشاهیر استان بوشهر هم می‌پردازیم که در حوزه شعر ایران نامی بلند آوازه است و او کسی نیست جز مانایاد منوچهر آتشی

مانایاد منوچهر آتشی

منوچهر آتشی در مهرماه ۱۳۱۰ در روستای «دهرود» از توابع شهرستان دشتستان استان بوشهر متولد شد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در بوشهر گذراند و پس از تحصیل در دانشسرای مقدماتی شیراز در بوشهر به تدریس مشغول شد. در سال ۱۳۳۹ به دانشسرای عالی تهران رفت و سال ١٣٤٣ در رشتة زبان و ادبیات انگلیسی فارغ‌التحصیل شد و مجدداً به بوشهر بازگشت و به تدریس پرداخت. در سال ۱۳۴۹ از آموزش‌وپرورش به سازمان تلویزیون منتقل گردید. در سال ۱۳۵۹ بازنشسته شد و به بوشهر برگشت و در شرکت گاز کنگان مشغول به کار شد. آتشی از نوجوانی به سرودن شعر در اوزان کلاسیک پرداخت و سپس با آشنایی با شعر نیمایی در این وزن ذوق‌آزمایی کرد و اشعار او طی چندین دهه در مطبوعات کشور به چاپ رسید. او در شعر به زبان خاص خود دست‌یافت و از شاعران پیشرو و تثبیت‌شدة کشور است. تصاویری زنده از طبیعت در شعر او به زیبایی ملموس است و با این که در شعر مدرن صاحب‌نام بود؛ اما طبیعت بومی و سرزمینی خویش را فراموش نکرد.

مجموعه آثار مانایاد منوچهر آتشی

- آهنگ دیگر/ ۱۳۳۸

- آواز خاک/ ١٣٤٦

- دیدار در فلق/ ١٣٤٨

- بر انتهای آغاز/ ۱۳۵۰

- گزینه اشعار/ ١٣٦٥

- وصف گل سوری/ ۱۳۷۰

- گندم و گیلاس/ 1371

- زیباتر از شکل جدید جهان / 1376

- چه تلخ است این سیب/ ۱۳۷۸

- اتفاق آخر/ 1380

- حادثه در بامداد/ ۱۳۸۰ (برنده جایزه شعر سال 1384)

- باران برگ ذوق (مجموعه غزلیات) / 1381

- خلیج و خزر/ ۱۳۸۱

- ریشه‌های شب / 1384

- غزل غزل‌های سورنا / 1384

زنده‌نام منوچهر آتشی در آبان سال 1384 به عنوان «چهره‌ی ماندگار» کشور برگزیده شد و کمتر از یک هفته بعد به دلیل نارسایی کلیه در روز 29 آبان سال 1384 بدرود حیات گفت و در جوار آرامگاه شیخ حسین خان چاهکوتاهی به خاک سپرده شد و در حال حاضر از این بنا به نام «یادمان حماسه و شعر» یاد می کنند.

همانطور که گفته شد این بنا در محدوده جنوبی شهر بوشهر، در سبزآباد و در محله امامزاده قرار دارد. بهترین روش رفتن به این منطقه استفاده از وسایل نقلیه عمومی است که به این مکان برسید و از دیدن جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی این بنا لذت ببرید.