جزیره مرجانی خارگ در ۵۷ کیلومتری شمال غربی بوشهر، ۳۰ کیلومتری غرب بندر ریگ و ۳۵ کیلومتری غرب بندر گناوه واقع شده است. این جزیره دارای موقعیت استراتژیکی خاصی است که باعث شده در ادوار مختلف تاریخی موردتوجه اقوام و ملل گوناگون باشد. در این جزیره آثاری از دوره عیلامی‌ها، هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و ادوار مختلف اسلامی تا دوره معاصر باقی‌مانده است.

در زمانی که یک گور عیلامی توسط گیریشمن شناسایی شد، دو اسکلت در این گور وجود داشته که ثابت می‌کند این جزیره در دوره عیلامی مسکونی شده است. با مطالعه و بررسی آثار برجامانده می‌توان به این نتیجه رسید که از زمان عیلامیان به‌خاطر موقعیتی که این جزیره در خلیج‌فارس داشته از آن به‌عنوان پادگانی برای نظارت و حکمرانی بر خلیج‌فارس استفاده می‌شده است و افرادی که به‌عنوان مرزبان در این جزیره سکونت داشتند، بعدها جزو بومیان جزیره شدند. با حضور هخامنشیان در خارگ و حفر چاه برای تأمین آب، این جزیره رو به آبادی گذاشت و اهالی جزیره از آب چاه برای کشاورزی استفاده کردند.

در زمان اشکانیان جمعیتی از پالمیریان به این جزیره مهاجرت کردند، پالمیر نام یونانی قوم تدمر است که به جزیره آمدند و به تجارت و کشاورزی مشغول شدند و برای خود معبد و در ادامه گور معبد ساختند، این گورها توسط آنها در دل‌سنگ تراشیده شده‌اند و از نمونه‌های زیبا و شاخص معماری دستکند ایران به شمار می‌روند. احتمالاً، افراد مهمی به لحاظ جایگاه و مقام در آنجا مدفون و یا جسد آنها در آنجا نگهداری می‌شده است. در زمان ساسانیان عده‌ای از مسیحیان که از ظلم امپراطوری به ستوه آمده بودند به این جزیره آمدند و در شرق جزیره و در کنار دریا برای خود کلیسایی ساختند و در آن محدوده ساکن شدند و با کشاورزی امرارمعاش می‌کردند. آنها بعدها به سبب نزدیکی به سرزمین ایران مجبور به تبعیت از احکام مسیحیان ایران شدند و به همین خاطر به مسیحیان نسطوری معروف شدند. به گواه تاریخ کشتی‌های تجاری و نظامی که در خلیج‌فارس در حال آمدوشد بودند، بیشتر برای تهیه آب و آذوقه در کنار این جزیره پهلو می‌گرفتند و سپس به حرکت خود ادامه می‌دادند.

جزیره خارگ مأمن ملوانان و دریانوردان بوده؛ همانطور که گفته شد چون این جزیره آب شیرین دارد. از شگفتی‌های طبیعت است که جزیره‌ای کوچک در دل دریای آب‌شور، آب شیرین آشامیدنی دارد.

خارک مجموعاً ۹۵ حلقه قنات دارد و به گفته اهالی، باتوجه‌به این‌که ایرانیان نخستین قومی بوده‌اند که قنات حفر کردند، قنات‌های آب شیرین خارگ به‌عنوان نخستین قنات‌های جهان شناخته شده‌اند که روزانه در حدود ۱۲۰ هزار لیتر آب از آن‌ها استحصال می‌شود. در اینجا این نکته حائز اهمیت است، به دلیل تأمین آب پایدار در جزیره، پیشنهاد می‌شود قنات‌های جزیره خارگ به‌عنوان میراث جهانی به سند قنات‌های ایرانی که به‌عنوان میراث جهانی قبلاً به ثبت رسیده‌اند الحاق شوند.

جزیره خارگ از روزگار کهن ایکار، ایکاره، آرکیا، خاری، ایکاريوس و خارگ نامیده شده است. دریانوردان محلی در سرودهای خود این جزیره را خاری می‌خواندند. به روایت گریشمن، یونانیان خارگ را ايکار و پلین، نویسنده رومی سده اول میلادی، آرکیا خوانده‌اند؛ اما جغرافی‌نویسان اسلامی که آثارشان از قرن سوم هجری به بعد در دسترس ماست همگی از این جزیره به نام «خارگ» یاد کرده‌اند.

زنده‌یاد جلال آل‌احمد کتابی دارد به نام جزیره خارگ در یتیم خلیج‌فارس که برخی به‌اشتباه، در یتیم رو به‌عنوان یک تنها و مهجور قلمداد می‌کنند و منظور استاد رو نگرفتن؛ در اینجا این موضوع رو خدمت شما عزیزان توضیح می‌دهم، همونطور که بسیاری از شما عزیزان می‌دانید در ادوار تاریخی مختلف سواحل جزیره خارگ یکی از بهترین سواحل در پهنه خلیج‌فارس بوده که برای صید مروارید انتخاب می‌شده به این دلیل که مرواریدهای درشت، درخشان و مرغوبی در دل صدف‌هاش داشته. بسیاری از مردان این جزیره که قدرت حبس نفس بالایی داشتند به زیر آب می‌رفته و تا دقایقی در حال جمع‌آوری صدف‌ها بودند و به سطح آب بازمی‌گشتند. به مرواریدی که به‌تنهایی درون یک صدف جا خوش کرده بوده، درشت و بسیار باکیفیت و آبدار بوده می‌گفتن «در یتیم» که زنده‌یاد جلال آل‌احمد به دلیل غنای جزیره و مردمانش اون رو در کل خلیج‌فارس، تک و یگانه می‌دیده و این نام رو بر کتاب خودش انتخاب می‌کنه، «جزیره خارگ در یتیم خلیج‌فارس».

خارگ در مسیر آبراهه ابریشم و ادویه بوده و شرق را به غرب و همین‌طور غرب را به شرق وصل می‌کرده.

حضور هلندی‌ها در قرن هجدهم میلادی پس از رانده‌شدن از بندرعباس و بصره در جزیره خارک و احداث برج و بارویی که خارگ را مرکز تجارت قرار داد و پس از چندی توسط میرمهنای بندرریگی از جزیره رانده شدند.

در دوره قاجار هم در چند دوره، خارگ به تصرف انگلیسی‌ها درآمد که در جدال‌ها و نزاع‌های مختلف جزیره استراتژیک خارگ از ایشان هم باز پس گرفته شد.

شغل بومیان جزیره خارگ ماهیگیری، صید مروارید، سنگ‌بری بود و بعدها با ورود صنعت نفت اغلب به همکاری با پایانه‌های نفتی و شرکت‌های پتروشیمی پرداختند.

صنعت نفت بخش زیادی از جزیره خارگ رو دربرگرفته و بسیاری از آثار باستانی و تاریخی این جزیره ارزشمند رو از بین برده. در حال حاضر جزیره خارگ بزرگ‌ترین پایانه نفتی خلیج‌فارس هست و در طول دوران جنگ تحمیلی به تعداد روزهای این جنگ مورد اصابت انواع موشک‌ها و خمپاره‌های دشمن قرار گرفت؛ اما با جان‌فشانی‌هایی دلاوران و سربازان وطن یک روز هم صادرات نفت کشور قطع نشد.

قدیمی‌ترین سند مکتوب تعزیه نه‌تنها استان بوشهر، بلکه ایران در جزیره خارگ در سال 1765 میلادی به همت کارستن نیبور، جهانگرد آلمانی در دوره کریم‌خان زند ثبت شده که توضیح مفصل و دقیقی از مجلس تعزیه‌ای که در جزیره خارگ اجرا می‌شده در سفرنامه خود قید کرده است. ثبت این سند در آن روزگار برای تاریخ هنرنمایش در ایران بسیار باارزش است.

«شیخ فریج»(لیوا)، «دووت خارگی»، «طلبون کردن»، «حنابندون» و «رقص میت» از آیین‌های منحصربه‌فرد جزیره خارگ هستند که به‌نوعی هر کدام از مواریث ناملموس این جزیره به شمار می‌روند.

درختان زیبای لیل (انجیر معابد) و آهوان زیبا از جاذبه‌های طبیعی جزیره هستند که هر کدام به نوبه خود زیبایی بی‌بدیلی را به جزیره داده‌اند.

میرمحمد حنفیه

قدمت این مقبره به قرن هشتم ه.ق بازمی‌گردد.

به روایتی این مقبره متعلق به یکی از فرزندان امام علی (ع) است، گفته می‌شود امام علی از بانویی به اسم خوله بنت جعفر بن قیس فرزندی پسر به دنیا می‌آورد که اسم آن را محمد می‌گذارد. این بانو اهل طایفه بنی حنفیه بوده و شهرت پسرش به محمد حنفیه به همین دلیل است. این موضوع که قبر ایشان در کجا قرار گرفته، مقداری پیچیده شده است و نظرات متفاوتی در این باره وجود دارد، بسیاری از عالمان می‌گویند که قبر ایشان در شهر مکه و مدینه قرار گرفته است و بعضی دیگر اعتقاد دارند که در استان بوشهر به خاک سپرده شده است. در آرامگاه ایشان کتیبه‌ای وجود دارد که همان کاشی معرق محسوب می‌شود که بر روی آن نوشته شده است هذه المشهد امیر المومنین محمد بن امیر الامومنین علی. این قاب ابعادی برابر دو متر نیم در نیم متر دارد که گلبرگ‌های حنایی به زیبایی آن دامن زده است. اما علت اینکه می‌گویند قبر محمد حنیفه در این مکان قرار دارد این است که در طول زندگی ایشان خاندان بنی‌امیه ظلم زیادی به خانواده بنی‌هاشم داشته است و به همین دلیل ایشان برای مهاجرت به مدینه در مسیر بصره به دلیل استراحت به خارک رفته‌اند و مدتی را در این مکان به استراحت پرداخته‌اند، اما متأسفانه در این مکان به دیار باقی می‌شتابند.

بنا و معرفی بخش‌های مختلف

بنای اصلی مقبره به قرن ششم هجری بازمی‌گردد؛ اما بنای زیبای کنونی توسط «علی بن حسین بخارایی» ساخته شده و از معماری خاصی برخوردار است. بنای امامزاده از دو گنبد، یکی به شکل مخروط و دیگری به شکل دایره تشکیل شده است.

محققان به این نتیجه رسیده‌اند که در قرن هشتم (حدود دویست سال بعد از بنای اصلی مقبره) بخش‌هایی مانند نمازخانه به آرامگاه اضافه گردیده است بدون اینکه صدمه‌ای به بافت اصلی آن ایجاد شود.

فضای داخلی آرامگاه با کاشی‌های هشت‌ضلعی تزیین شده است که همان‌طور که گفته شد، این سبک از معماری و طراحی به دوران ایلخانی بازگردد که در سال 738 هجری قمری ساخته و نصب شده است.

رنگ های به کار رفته در کاشی های آرامگاه به رنگ آبی آسمانی، آبی تیره و سفید با لعاب های سیاه است. با وجود اینکه بخش زیادی از تزیینات کاشی‌ها از بین رفته است؛ ولی همچنان می‌توان زیبایی آن را در نوشته‌های در حاشیه‌ کاشی‌ها با خط نستعلیق مشاهده کرد. اشعار سعدی بیشتر این نوشته‌ها را شامل می‌شود که از جمله آن‌ها می‌توان به بیت زیر اشاره کرد:

ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند / تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

از گچ، آهک و نیز سنگ‌های استخراج‌شده از دل جزیره برای ساخت بنای بقعه استفاده شده.

بخش آرامگاه امامزاده میرمحمد به‌صورت چهارگوشی است. محرابی زیبا در بخشی از آرامگاه، تعبیه شده که به مصلی راه دارد.

گنبد آرامگاه و همچنین سر درب ورودی آن، به طرز زیبایی، مقرنس‌ کار شده است. ناگفته نماند که گنبد آرامگاه میرمحمد، به گنبد آرامگاه دانیال نبی در شوش شباهت قابل‌توجهی دارد. سطوح جانبی آرامگاه میرمحمد، بیش از چهار متر ارتفاع دارد و در هر یک از گوشه‌های آن، لچکی‌هایی ایجاد شده‌اند. بدین‌وسیله طرح چهارضلعی را به چندضلعی تبدیل ساخته‌اند و گنبدی مخروطی به شکل مضرس را روی آن ایجاد کرده‌اند و روی آن‌، گنبدی پیازی‌شکل با یک قبه، قرار گرفته است.

آرامگاه میرمحمد حنفیه در سال 1377 و در روز 16 آذر به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

به گردشگران پیشنهاد می‌کنم از طریق گرفتن تور با کشتی‌های مسافربری از بندر بوشهر یا بندر گناوه یا به وسیله هواپیما از تهران و تعدادی از شهرهای کشور که به مقصد خارگ پرواز دارند، به جزیره ارزشمند خارگ سفر کنند و از جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی، طبیعی و صنعتی این جزیره زیبا دیدن کنند و با مردم دوستداشتنی خارگ بیشتر آشنا بشوند.