با شکل‌گیری پادشاهی هخامنشیان توسط کوروش بزرگ و پس از آن پیروزی‌های کمبوجیه، داریوش بزرگ و خشایارشاه، پهنه شاهنشاهی پارس از دریای اژه در یونان تا آسیای مرکزی و تا بخش‌هایی از هندوستان کهن گسترش یافت. به‌راحتی می‌توان تصور کرد که دریای پارس و کرانه‌های آن به‌ویژه باتوجه‌به فاصله اندک تا مراکزی چون پاسارگاد و تخت‌جمشید بی‌شک محل حضور سیاسی هخامنشیان باشد. دراین‌رابطه یکی از بهترین و روشن‌ترین اسناد حضور ایرانیان در پهنه آب‌های جنوبی را باید در نام‌گذاری این دریا به نام پارس و قدمت آن جستجو کرد.

به دلیل تسلط بر آب‌های جنوبی و دادوستد دریایی و روابط با سرزمین‌های دور، هخامنشیان ناگزیر به دریانوردی بوده‌اند. بندرشهر باستانی «تااوکه» یا «تموکن» در پس‌کرانه‌های دریای پارس در محدوده مصب رودخانه دالکی یکی از مستنداتی است که حضور هخامنشیان را در این منطقه تأیید می‌کند. محدوده‌ای که بخشی از دشتستان کنونی را در بر می‌گیرد؛ بنابراین کاخ‌های کشف شده هخامنشی در دشتستان که در این محدوده کاوش شده‌اند از طریق رودخانه‌های شاپور و دالکی و در نهایت با تلاقی با یکدیگر از طریق رود حله به دریای پارس متصل می‌شده‌اند و پادشاهی هخامنشی را از آبراهه پارس به سرزمین‌های دور متصل می‌کرده‌اند.

در سال ۱۳۵۰ خورشیدی، بـه هـنـگام عملیات کانال‌کشی بــا لـودر جهت لوله‌کشی آب از سمت برازجان به بوشهر، در یک کیلومتری جنوب غربی شهر برازجان در منطقه‌ای موسوم به چرخاب آثار کهنی شامل یک شالی‌ستون مدفون در قشری از گل‌ولای بر اثر برخورد با بیل مکانیکی نمایان شد. شالی‌ستون آسیب‌دیده به شالی‌ستون‌های دوره هخامنشی، مخصوصاً زمان کوروش دوم در پاسارگاد، شباهت داشت؛ بنابراین نظر به اهمیت موضوع، علی‌اکبر سرفراز که در آن زمان در شهر بیشاپور مشغول به فعالیت بـود جهت حفاری نجات‌بخشی به برازجان اعزام شد به دلیل اهمیت یافته‌ها، کاوش‌ها ادامه یافت و از سال ۱۳۵۰ تا سال ۱۳۸۵، مجموعاً شش فصل در این مکان کاوش‌های باستان‌شناسانه صورت گرفت در همان سال اول کاوش‌ها، او توانست تا حد زیادی وضعیت معماری این اثر را روشن کند. با خاک‌برداری آثار، معماری و پایه ستون‌هایی به سبک پایه ستون‌های پاسارگاد نمایان شد که بقایای کاخی از دوره هخامنشی با تالاری دوازده ستونی در دو ردیف شش‌تایی است. همچنین الحاقاتی از بناهای خشتی و سنگ کف درگاه‌های ورودی نیز ظاهر شد.

پس از کاوش کاخ چرخاب در برازجان در سال ۱۳۵۰، علی‌اکبر سرفراز، در بررسی محوطه‌های اطراف روستاهای جتوط و نظرآقا بقایای کاخی دیگر از دوره هخامنشی در دشت دشتستان را شناسایی کرد که شبیه به معماری دیگر کاخ‌های هخامنشی در برازجان، تخت‌جمشید و پاسارگاد است. این کاخ که به سنگ سیاه معروف است، در سال‌های ٥٧-١٣٥٦ توسط احسان یغمایی به مدت سه ماه کاوش شد. این کاخ دارای یک تالار مرکزی است با دو ردیف ستون هشت‌تایی و چهار ایوان در چهارسوی این تالار و چهار درگاه که تالار را به ایوان‌ها پیوند می‌دهد.

طبق تحقیقات انجام شده، کاخ برازجان، کاخ چرخاب یا کاخ کوروش در اواخر سلطنت کوروش دوم یا کوروش بزرگ، پادشاه امپراتوری هخامنشی احداث شده و از نظر حجاری و هنر معماری آنچنان که از پایه ستون‌ها و اشیاء مکشوفه برمی‌آید، جدیدتر و ظریفتر از اجزا و پایه ستون‌های پاسارگاد است؛ بنابراین می توان گفت که این بنا زمانی ساخته شده که هنر اصیل حجاری و معماری عصر کوروش به تکامل رسیده است. به روایت پروفسور استروناخ باستان‌شناس بریتانیایی، علل ناتمام ماندن این کاخ مرگ کوروش به سال ۵۲۹ پیش از میلاد در جنگ با ماساگت‌ها یا ماساژت‌ها در شمال شرقی ایران هست؛ بنابراین می توان تاریخ احداث کاخ برازجان را در حدود ۵۲۹ پیش از میلاد دانست.

آنچه مسلم است این است که کاخ سنگ سیاه بعد از کاخ چرخاب ساخته شده و فاقد ظرافتی است که در کاخهای پاسارگاد و چرخاب می باشد در صورتیکه ساختمان کاخ چرخاب و پاسارگاد از نظر نقشه، فرم و مصالح، حکم واحد و همزمانی را القاء می‌کند. بر اساس پژو‌هش‌های انجام‌شده، کاخ چرخاب دومین اثر شاهکار معماری دوران حکومت کوروش بزرگ می‌باشد و از نظر سبک معماری و به‌ویژه هنر حجاری، بدون شک نقطه عطفی در تکامل و توسعۀ تمدن و فرهنگ عصر کوروش بزرگ و ایران باستان است.

در زمستان ١٣٥٦ و بهار ١٣٥٧ نیز در پنج کیلومتری کاخ سنگ سیاه، و با توجه به بررسی‌های به عمل آمده در روستای درودگاه و در میان نخلستان‌ها، محوطه‌ دیگری از دوره هخامنشی شناسایی و کاوش شد. این محوطه، معروف به بردک سیاه است که کاخی از دوره هخامنشی را در دل خود پنهان داشت. کاوش‌های باستان شناختی این محوطه سه ماه به طول انجامید، و حاصل کاوش آن کشف بخشی از تالار مرکزی و ایوان جنوبی است.

یک نکته حائز اهمیت این است که برخی باستان‌شناسان و تاریخ‌نگاران نام و محل بندرشهر «تااوکه یا تموکن» را مطابق با محدوده جغرافیایی روستای درودگاه دانسته‌اند. اشاره به این موضوع هم خالی از لطف نیست که وجه تسمیه روستای درودگاه، قرار گرفتن این روستا در محدوده بین دو رودخانه شاپور و دالکی است.

کاوش‌های کاخ بردک سیاه در همان فصل به صورت نیمه کاره رها و پس از انقلاب اسلامی در سال‌های 83 و 84 به مدت یک فصل دیگر ادامه یافت و آثار دیگری از کاخ و همچنین اشیاء قابل توجهی نظیر نقش برجسته پادشاه هخامنشی به‌همراه ملازم خود که چتری بالای سر او نگهداشته، کتیبه میخی به زبان بابلی نو، فلزات گرانبها تزیین‌شده و اشیاء دیگر به دست آمد، مجموعاً، بقایای ۱٦ ستون از تالار مرکزی و ۷ ستون از ایوان جنوبی کاخ بردک سیاه تا به امروز از کاوشهای باستان شناسی نمایان شده است. آخرین کاوش‌های باستان شناختی در این نقطه را نصرالله ابراهیمی معاون محترم میراث‌فرهنگی استان بوشهر در فروردین‌ماه سال ۱۳۹۷ در اطراف کاخ چرخاب و کاخ سنگ سیاه به انجام رسانید.

شاید این سؤال در ذهن شما ایجاد شده باشه که مصالح ساخت این کاخ‌ها از کجا تأمین می‌شده است؟

بر بالای کوهستان تنگ گیر در حاشیه شمالی شهر برازجان و حدود هفت‌کیلومتری کاخ چرخاب، آثار استخراج، پرداخت و شکل‌دهی صدها قطعه ته‌ستون، سنگ درگاه و قطعه‌های دیگر دیده می‌شود که بر اساس شیوه استخراج و پرداخت به‌درستی به معدن‌کاران و سنگ‌تراشان هخامنشی نسبت‌داده‌شده است. بازدید از این معدن ضمن آن که چشم‌اندازی زیبا و گسترده از پس‌کرانه‌های دریای پارس و نخلستان‌های دشتستان در اختیار بیننده قرار می‌دهد، بیننده را با پشت‌صحنه قسمتی از مراحل ساخت‌وسازهای هخامنشی از جمله چگونگی استخراج سنگ‌ها و شیوه‌های انتقال آنها تا محل ساخت‌وساز آشنا می‌کند. «برد» در گویش لری به سنگ گفته می‌شود که در کلمه بردک به معنی سنگ کوچک است. سنگ سیاه و بردک سیاه که نام‌های این کاخ‌هاست به دلیل استفاده از سنگ‌هایی‌ست که رنگبندی تیره و نزدیک به سیاه داشته‌اند و از دل کوهستان‌های گیسکان و شمال برازجان استخراج شده و در بنای این کاخ‌ها توسط کارگرانی از ملل مختلف چون، مصر، ترکیه و کاپادوکیه، حمل شده و در دل این کاخ‌ها آرام و قرار گرفتند.

مسیر دسترسی به این سه بنای ارزشمند رو خدمت شما عزیزان عرض می‌کنم.

همان‌طور که گفته شد هر سه بنا در فاصله‌هایی کوتاه، در شهرستان دشتستان استان بوشهر قرار دارند.

کاخ چرخاب در یک کیلومتری جنوب‌غربی شهر برازجان مرکز شهرستان دشتستان استان بوشهر قرار گرفته‌، فاصله مرکز استان - یعنی بندر بوشهر - تا این بنا حدوداً 60 کیلومتر هست که با اتومبیل شخصی حدوداً 45 دقیقه طول می‌کشه که به بقایای این بنای ارزشمند برسید. بعد از 15 دقیقه رانندگی به سمت روستاهای جتوط و نظرآقا به بقایای کاخ سنگ سیاه در محوطه‌های اطراف این روستاها می‌رسید. همینطور مجدداً بعد از حدود 15 دقیقه رانندگی به سمت روستای درودگاه به کاخ بردک سیاه در نخلستان‌های اطراف این روستا می‌رسید و امکان بازدید از بقایای این کاخ هخامنشی را هم دارید.